بررسی و نقد گزارۀ روایی ـ تفسیری «الرَّعدُ مَلکٌ» در اندیشۀ عالمان اسلامی (با تأکید بر آیۀ 13 سورۀ رعد)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه شاهد

2 استادیار گروه علوم قرآن و ادبیات عرب دانشگاه مذاهب اسلامی - تهران - ایران

چکیده

در منابع روایی و تفسیریِ متقدّمان با اشاره به آیۀ 13 سورۀ رعد، دربارۀ چیستی «رعد» و به‌ویژه «تسبیح» آن، با رویکردهای مختلف، دیدگاه‌های پراکنده و متنوّعی مطرح شده است. از آن جمله دیدگاه‌ها می‌توان به «مَلَک» خواندن رعد اشاره نمود. این دیدگاه به دلیل برخی پشتوانه‌های روایی، نزد عالمان فریقین طرفدارانی داشته تا بدانجا که در نگرشی افراطی، باورمندان به طبیعی‌بودن پدیدۀ «رعد» و نیز کسانی که به تفسیر یا تأویل روایات در این باره پرداخته‌اند، بدعت‌گزار خوانده شده‌اند.
از سوی دیگر، دست‌یابی به فهم درست آیۀ 13 سورۀ رعد، بدون بررسی روایات وارده به‌ویژه گزارۀ رواییِ پرطرفدار «الرَّعدُ مَلَکٌ» و نیز تحلیلِ آموزه‌های قرآنی در بیانِ چیستی و کارکردِ دیگر پدیده‌های طبیعیِ همسانِ «رعد» در جهان، امکان‌پذیر نیست. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بخش عمدۀ گزارشهای روایی در این باره در طبقۀ تابعان نقل شده و سخن تابعان نیز عمدتاً به ابن‌عباسِ صحابی ختم می‌شود که گذشته از موقوف بودن، دارای راویانی مُهمل و ضعیف در سندشان هستند که اعتبار آنها را خدشه‌دار می‌سازد. بررسی دلالی این روایات پس از عرضه بر قرآن و نگاهی تحلیلی به دیگر سخنان اهل بیت (ع) در این باره، حاکی از درست‌تر بودن اندیشۀ عالمانی است که «رعد» را پدیده‌ای طبیعی می‌دانند، گرچه این دیدگاه به معنای نفی نقش‌آفرینی فرشتگان در تدبیر امور عالَم نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Critical Study of the Narrative-Interpretive Phrase of “Al-Ra'd-u Malakun” in Islamic Scholars’ Thought (Case Study: Surah Al-Ra'd: 13)

نویسندگان [English]

  • Hasan Asgharpour 1
  • hamed shariati niyasar 2
1 Assistant Professor/, Department of Qur’anic and Hadith Sciences in Shahed university
2 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, University of Islamic Denominations, Tehran, Iran
چکیده [English]

Pointing out the meaning of “ra'd” and especially “tasbīh” in Surah al-Ra'd: 13, the early narrative and interpretive sources have discussed the issue in a variety of different views and approaches. One of these views is the meaning of “malak” for “ra'd” that has been supported by the Shiite and Sunni scholars, due to the existence of some proving hadiths. The believers in the naturalness of the phenomenon of “ra'd” (thunder) as well as those who have interpreted hadiths in this regard, have been called heretics by extremists. In addition, it is not possible to achieve a correct understanding of the verse 13 of Surah al-Ra'd without examining the narrations, especially the popular narrative phrase of “Al-Ra'd-u Malakun” and without analyzing the Qur’anic teachings in expressing the nature and function of other similar natural phenomena of “ra'd” in the world. Findings show that most of the narrative reports in this regard have been quoted in the class of Followers. The words of the Followers end mainly to Ibn Abbas, the famous Companion. In addition to being mawqūf, such reports contain weak and unknown narrators in their sanads, which degrade their authenticity. Examining these narrations after presenting them on the Qur’an and taking an analytical look at other sayings of Ahl al-Bayt (AS), indicates that the idea of scholars who consider “ra'd” as a natural phenomenon is more correct, although this view does not mean denying the angels’ role in affairs of the world.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Thunder
  • Natural Phenomena
  • Tasbīh of Ra'd
  • Al-Ra'd-u Malakun

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. صحیفۀ سجّادیه، (1376ش)، قم: نشر الهادی.
  3. آبی، ابوسعید منصور بن حسین (1980م)، نثر الدُّر، تحقیق: محمّدعلی قَرنَة و علی محمّد البجاوی، قاهره: الهیئة المصریة العامّة للکتاب.
  4. آلوسی، محمود بن عبدالله (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، تحقیق: عطیه، على‏، عبدالباری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  5. آندلسی، یوسف بن عبد البرّ (2000م)، الاستذکار، تحقیق: سالم محمّد عطا و محمّد علی معوّض، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  6. ابن ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمان بن محمّد (1371ق)، الجرح والتعدیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  7. ابن ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمان بن محمّد (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمّد طیّب، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، سوم.
  8. ابن بابویه، محمّد بن علی (1393ق)،مَن لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  9. ابن‌ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه‌اللّه (1428ق)، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمّد ابراهیم، بغداد: دار الکتاب العربی و بیروت: دار الأمیرة.

10. ابن‌اثیر جزری، عزّالدین ابوالحسن علی بن محمّد (1433ق)،أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار ابن‌حزم.

11. ابن‌اثیر جزری، مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمّد (1383ق)، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق: الطاهر أحمد الزاوی و محمود محمّد الطناحی، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.

12. ابن‌انباری، محمّد بن قاسم بن بشّار (1987م)، الزاهر فی معانی کلمات النّاس، تحقیق: حاتم صالح الضامن، بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامّة، دوم.

13. ابن‌حبّان بُستی، محمّد بن حبّان بن احمد (1420ق)، کتاب المجروحین من المحدّثین، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، ریاض: دار الصمیعی.

14. ابن‌سعد، محمّد (1960م)، کتاب الطبقات الکبیر، بیروت: دار صادر.

15. ابن‌صلاح شهرزوری، ابوعمر عثمان بن عبدالرحمان (1397ق)، مقدمة ابن‌صلاح فی علوم الحدیث، تحقیق و شرح: نورالدین عتر، دمشق و بیروت: دار الفکر.

16. ابن‌عباس (1412ق)، تنویر المقباس من تفسیر ابن ‌عبّاس، بیروت: دار الکتب العلمیه.

17. ابن‌عطیه آندلسی، عبدالحق بن غالب (1422ق)،المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمّد، بیروت: دار الکتب العلمیة.

18. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد (1399ق)، مقاییس اللغه، تحقیق: عبدالسّلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.

19. ابن‌منظور، محمّد بن مکرّم (1375ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

20. ابوعبیده، مَعمَر بن مثنّی التیمی (1390ق)، مجاز القرآن، تحقیق: محمّد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی، دوم.

21. ابونُعَیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه (بی‌تا)، ذکر أخبار إصبهان، بیروت: دار الکتاب الإسلامی.

22. احمد بن حنبل (1416ق)،المسند، شرح: أحمد محمّد شاکر، قاهره: دار الحدیث.

23. ازهری، ابومنصور محمّد بن احمد (1387ق)، تهذیب اللغة، تحقیق: عبدالسّلام محمّد هارون و دیگران، قاهره: الدار المصریة للتألیف والترجمة.

24. اصغرپور، حسن (1392ش)، «بررسی‌ و نقد دیدگاه گلدسیهر دربارۀ اثرپذیری ابن­عباس از جیلان بن فروة در فهم مفردات قرآن»، پژوهشهای قرآن و حدیث، سال 46، شماره دوم.

25. امینی، عبدالحسین احمد (1366ش)، الغدیر فی الکتاب والسنة والأدب، تهران: دار الکتب الإسلامیة، دوم.

26. ایجی، عضدالدّین عبدالرحمان بن أحمد (1417ق)، المواقف، تحقیق: عبدالرحمان عمیرة، بیروت: دار الجیل.

27. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (1416ق)، الفَرق بین الفِرَق، تحقیق: محمّد محی‌الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبة العصریة.

28. بیهقی، احمد بن الحسین (1416ق)، السنن الکبری، بیروت: دار الفکر.

29. پوررستمی، حامد (1391)، «بررسی وحیانی بودن الفاظ قرآن با تاکید بر خطبۀ 186 نهج البلاغه»، فصلنامه پژوهشهای نهج البلاغه، شمارۀ 33.

30. ترمذی، ابوعیسی محمّد بن عیسی (1403ق)، السنن، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دار الفکر، دوم.

31. تستری، سهل بن عبدالله (1423ق)، تفسیر التستری، تحقیق: محمّد باسل عیون سود، بیروت: دار الکتب العلمیة.

32. ثعلبی نیشابوری، (1436ق)، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، تخریج: صلاح باعثمان، حسن الغزالی، زید مهارش و أمین باشه، جدّة: دار التفسیر.

33. جان ناس (1354ش)، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی‌اصغر حکمت، تهران: پیروز، سوم.

34. جرجانی، عبدالله بن عدی (1409ق)، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: سهیل زُکّار، بیروت: دار الفکر، سوم.

35. جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1429ق)، الصحاح، تحقیق: خلیل مأمون شیحا، بیروت: دار المعرفه، سوم.

36. حربی، ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق (1405ق)، غریب الحدیث، تحقیق: سلیمان بن ابراهیم بن محمّد العایر، مکّه: مرکز البحث العلمی وإحیاء التراث الإسلامی.

37. ذهبی، شمس‌الدّین (1382ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرّجال، تحقیق: علی محمّد البجاوی، بیروت: دار المعرفة.

38. ذهبی، شمس‌الدّین (1411ق)، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: عمر عبدالسّلام تدمُری، بیروت: دار الکتاب العربی.

39. ذهبی، شمس‌الدّین (1413ق)،سیر أعلام النبلاء، اشراف بر تحقیق: شعیب الأرنؤوط و إبراهیم الزیبق، بیروت: مؤسسة الرسالة.

40. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمّد (1430ق)، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق: دار القلم و بیروت: دار الشامیة.

41. رملی، شهاب‌الدین محمّد بن أبی‌العبّاس (1424)، نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، بیروت: دار الکتب العلمیة. 

42. زَبیدی، محمّدمرتضی حسینی (1385ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: عبدالسّتار أحمد فراج، کویت: وزارة الإرشاد و الأنباء.

43. زمخشری، محمود بن عمر (1419ق)، أساس البلاغه، تحقیق: محمّد باسل عیون السّود، بیروت: دار الکتب العلمیه.

44. سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمّد (1408ق)، الأنساب، تقدیم و تعلیق: عبدالله عمر البارودی، بیروت: دار الجنان.

45. سیّد رضی، ابوالحسن محمّد بن ابی‌احمد (1437ق)، نهج البلاغه، تحقیق: سیّدهاشم میلانی، کربلاء: مکتبة العتبة العباسیة المقدّسة، دوم.

46. سیّد رضی، ابوالحسن محمّد بن ابی‌احمد (1984م)، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، تحقیق: علی محمود مقلد، بیروت: دار مکتبة الحیاة.

47. سیّد مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین (1410ق)، رسائل الشریف المرتضی، گردآوری: سیّد احمد حسینی، قم: دار القرآن الکریم.

48. شافعی، محمّد بن ادریس (1410ق)، الأمّ، اشراف و تصحیح: محمّد زهری النجّار، بیروت: دار المعرفة. 

49. شایسته‌نژاد، علی‌اکبر (1392ش)، «سجدۀ واقعی و همراه با شعور حیوان، گیاه و جماد»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، صص 85ـ113.

50. شربینی، شمس‌الدین محمّد بن محمّد خطیب (1415)، مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت: دار الکتب العلمیة.

51. شربینی، شمس‌الدین محمّد بن محمّد خطیب (1425)، الإقناع فی حل ألفاظ أبی شجاع، تحقیق: علی محمّد معوض و عادل أحمد عبدالموجود، بیروت: دار الکتب العلمیة.

52. الشلبی، احمد (2000م)، مقارنة الأدیان (أدیان الهند الکبری)، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.

53. شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (1414ق)، الملل والنحل، تحقیق: أمیر علی مهنا وعلی حسن فاعور، بیروت: دار المعرفة، سوم.

54. شوشتری، محمّدتقی (1418ق)، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، تهران: امیر کبیر.

55. صفدی، صلاح‌الدین خلیل بن ایبک (1420ق)، الوافی بالوفیات، تحقیق: أحمد الأرناووط و ترکی مصطفی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

56. صفی، فخرالدّین علی بن حسین (1393)، لطایف الطوائف، تصحیح: حسن نصیری جامی، تهران: مولی.

57. طبرانی، سلیمان بن أحمد (1413ق)، المعجم الکبیر، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.

58. طبری، محمّد بن جریر (1412ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالمعرفة.

59. طُریحی، فخرالدّین (1428ق)، مجمع البحرین، تحقیق: أحمد الحسینی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.

60. طوسی، محمّد بن حسن (1389ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمّدمحسن آقابزرگ تهرانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

61. طوسی، محمّد بن حسن (1426ق)، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّی)، تحقیق: جواد قیّومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

62. عسقلانی، احمد بن علی بن ‌حجر (1423ق)، لسان المیزان، تحقیق: عبدالفتّاح ابوغُدّة، بیروت: دار البشائر الإسلامیة.

63. عسقلانی، احمد بن علی بن ‌حجر (1433)، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت: المکتبة العصریة.

64. عسکری، ابواحمد حسن بن عبدالله (1402ق)، تصحیفات المحدّثین، تحقیق: محمود أحمد میرة، قاهره: المطبعة العربیة الحدیثة.

65. عیاشی، ابونضر محمّد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبة العلمیة الإسلامیة.

66. غزالی، ابوحامد محمّد بن محمّد (1426ق)، إحیاء علوم الدین، تخریج روایات: زین‌الدّین ابوالفضل عراقی، بیروت: دار ابن‌حزم.

67. فخر رازی، محمّد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، تحقیق: مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربى‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

68. فرّاء، یحیی بن زیاد (1432ق)، معانی القرآن، تحقیق: عمادالدین بن سیّد آل الدرویش، بیروت: عالم الکتب.

69. فراهیدی، خلیل بن أحمد (1409ق)، کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم: دار الهجرة.

70. فیروزآبادی، مجدالدین محمّد بن یعقوب (1998م)، القاموس المحیط، تحقیق: مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة، إشراف: محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسة الرسالة.

71. قرطبی، محمّد بن احمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.

72. قمّی، علی بن إبراهیم (1363ش)، تفسیر القمّی، تصحیح و تعلیق: طیّب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب للطباعة والنشر.

73. کرامتی، یونس (1367ش)، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل «برق».

74. کلباسی، ابوالمعالی محمّد بن محمّد (1422ق)، الرسائل الرجالیة، تحقیق: محمّدحسین درایتی، قم: دار الحدیث.

75. کلینی، محمّد بن یعقوب (1363ش)، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة.

76. مجلسی، محمّدباقر (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء.

77. مرعشلی، یوسف بن عبدالرّحمان (2018م)، مصادر الدراسات الإسلامیة (الجزء الثانی: العقائد والأدیان والمذاهب الفکریة القدیمة والحدیثة)، بیروت: دار الکتب الإسلامیة.

78. مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمّد (1414ق)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، تحقیق: محمّد حسینی جلالی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

79. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان (1414)، الاختصاص، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و سیدمحمود زرندی، بیروت: دار المفید للطباعة والنّشر والتوزیع.

80. مَقدِسی، مطهّر بن طاهر (1374ش)، آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.

81. مَقدِسی، مطهّر بن طاهر (1425ق)، البدء والتاریخ، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

82. مکّی بن ابی‌طالب (1429ق)، الهدایة إلی بلوغ النهایة، اشراف: شاهد بوشیخی، شارجه: جامعة الشارقة.

83. نادری، مرتضی (1391ش)، «مراد از «کلام» باری تعالی در خطبه 186 نهج البلاغه»، فصلنامۀ پژوهشهای نهج البلاغه، شماره 34، صص 85ـ92.

84. نحّاس، ابوجعفر أحمد بن محمّد (1408ق)، معانی القرآن، تحقیق: محمّد علی الصابونی، مکّه: جامعة أمّ القرى.

85. نسائی، احمد بن شعیب (1411ق)، السنن الکبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری و سیدحسن کسروی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

86. نسائی، احمد بن شعیب، (1406ق)، الضعفاء والمتروکین، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، بیروت: دار المعرفة.

87. نووی، مُحی‌الدین یحیی بن شرف (بی‌تا)، المجموع (شرح المهذب فی الفقه الشافعی)، تحقیق: محمّد نجیب المطیعی، جدّه: مکتبة الإرشاد.

88. نیشابوری، محمود بن ابوالحسن (1410ق)،وضع البرهان فی مشکلات القرآن، بیروت: دار القلم.

89. نیشابوری، مسلم بن حجّاج (1389ق)، الجامع الصحیح، بیروت: دار الفکر.

90. واحدی نیشابوری، علی بن احمد (1430ق)، التفسیر البسیط، تحقیق: محمد بن صالح بن عبدالله الفوزان، ریاض: جامعة محمد بن سعود الإسلامیة.

91. واعظ‌زاده خراسانى، محمّد (1388ش)، المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 28 اردیبهشت 1399
  • تاریخ بازنگری: 13 مهر 1399
  • تاریخ پذیرش: 06 آبان 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار