تحلیلی در سیر تطور آیات مستثنا (براساس مطالعۀ تفاسیر روایی قرن دوم تا نهم)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 پسا دکترا و استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران .

چکیده

آیات مستثنا، آیاتی است که برخلاف کلیت آیات یک سوره، در مکه یا مدینه نازل شده است. براساس تحقیق پیش رو، شمارآیات مستثنا در روایات از قرن دوم تا نهم سیر صعودی داشته؛ تا جایی که سیوطی 90روایت دربارۀ این قسم از آیات نقل کرده است. این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته، در پی بررسی چگونگی شکل‌گیری و تطور کمّی و کیفی آیات مستثنا از منظر مفسران در طی شش قرن مزبور برآمده است. برحسب نقاط اشتراک و افتراق، رویکرد مفسران به آیات مستثنا را به سه دوره می­توان تقسیم کرد. در دورۀ نخست (قرون2-4) معمولاً مفسران آیات انگشت شماری را مستثنا نموده و در نقل این آیات از راویان خود نام نبرده و به علت مستثنا شدن آیات هم اشاره­ای نکرده­اند. در دورۀ دوم (قرون5-6) آیات بیشتری مستثنا شده و مفسران به نقل روایت در بیان مستثنا شدن آیات اهتمام فراوانی داشته­اند و بعضاً از چند راوی در گزارش مستثنا شدن آیات نام برده­اند. در این دوره علت مستثنا شدنِ میزان قابل توجهی از آیات در مقدمۀ سوره­ها بیان گردیده است. در دورۀ سوم (قرون7-9) حجم آیات مستثنا به اوج خود رسیده، از راویانِ جدیدی در نقل آیات مستثنا یاد شده و آیات مستثنای فراوانی به راویان مشهور نسبت داده شده است. در عین حال رویکرد انتقادی به این‌گونه آیات نیز شکل گرفته و اندکی از این آیات توسط مفسران نقد شده است. از مکی بودن بسیاری از آیات مستثنا و نقل این آیات عموماً در مقدمۀ سوره­ها هم می­توان به عنوان نقاط اشتراک همۀ ادوار نام برد.
 

تازه های تحقیق

برحسب بررسی انجام شده، آیات مستثنا در قرون گذشته سیرِ تکاملی داشته که این سیر در پنج بخش قابل مشاهده است. 1- در گذر زمان بر حجم روایاتِ آیات مستثنا به طور مداوم افزوده شده است؛ 2-به تدریج برای این روایات اسنادی ارایه شده است. به این صورت که در طی قرون متمادی حتی تا قرن نهم، به تدریج اسامی صحابه و تابعان به عنوان راویان آیات مستثنا افزوده شده که با توجه به تأخیر ارایۀ این اسناد و تعارضی که در انتساب اقوال به صحابه و تابعین وجود دارد، به ساختگی بودن آن می توان پی‌برد. 3- به مرور، دلایل مستثنا شدن آیات بیشتر و واضح­تر بیان شده است؛ 4- چگونگیِ گزارشِ آیات مستثنا در هر سوره به تدریج منظم و قاعده­مند شده و معمولاً در ابتدای هر سوره لیست کامل آیات مستثنا بیان گردیده است؛ 5- از اواخر دورۀ دوم، مفسران گاهی رویکرد انتقادی به آیات مستثنا داشته­اند. در دورۀ متقدمان، مقاتل‌بن‌سلیمان، در دورۀ میانه طبرسی و در دورۀ متأخران سیوطی سردمدار نقل آیات مستثنا به شمار آمده و ابن‌کثیر نیز منتقدترین مفسرِ آیات مستثنا بوده است. در نتیجه می­توان گفت آیات مستثنا علی­رغم آنکه در ظاهر از پشتوانۀ روایی قابل توجهی برخوردار است، اما در حقیقت، حاصلِ اجتهادِ شخصی مفسران در ادوار گوناگون بوده است. اجتهادی که بیشتر ناشی از درتنگنا قرار گرفتن مفسر در تحلیل آیه یا عدم انطباق آیه با پیش فرض‌های تاریخی- کلامی او بوده است. ازاین رو به جای پذیرش مستثنا بودن بخشی از آیات، می­بایست درصدد فهم درست این آیات و کشف ارتباط آنها با سیاق سوره­هایشان بود.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Exploring the evolution of exceptional verses (Based on the study of narrative interpretations of the second to ninth centuries)

نویسندگان [English]

  • Zahra Kalbasi 1
  • Amir Ahmadnezhad 2
1 Post-doctorate and assistant professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Verses that contrary to the context of a surah is considered Makki or Madani, are exceptional. According to the present research, the exceptional verses have been increasing from the second to the ninth century; as far as Suyuti has narrated 90 narrations about this kind of verses. Based on the commonalities and differences, the commentators' approach to the exceptional verses can be divided into three periods. In the first period (2nd-4th century), the commentators usually excluded a handful of verses and did not mention their narrators and did not mention the reason for the exception of the verses. In the second period (5th-7th centuries) more verses were excluded and the commentators have taken great efforts in quoting the narration in expressing the exception of the verses and some of them mentioned some narrators in the report of the exceptional verses. In this period, the reason for the exclusion of a significant number of verses has been stated in the introduction of the suras. In the third period (7th-9th century) the volume of exceptional verses reached its peak, new narrators were mentioned and many exceptional verses were attributed to famous narrators. At the same time, a critical approach to exceptional verses has been formed and few of these verses have been criticized by commentators. One of the commonalities of all periods is that many exceptional verses are Makki (Meccan) and these verses are generally quoted in the introduction of the surahs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Narrative commentaries
  • verses
  • Makki and Madani
  1. ابن‌عطیة، عبدالحق‌بن‌غالب(1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دار الکتب العلمیة .
  2. ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم‏(بی‌تا). غریب القرآن‏. بیروت: دار و مکتبة الهلال‏.
  3. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن‌عمرو(1419ق). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق: محمدحسین شمس­الدین. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
  4. ثعلبى، احمدبن‌ابراهیم(1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  5. سمرقندى، نصربن­‌محمد(بی‌تا). بحر العلوم. بی‌جا: بی‌نا.
  6. سیوطی، جلال‌الدین(1421ق). الاتقان فی علوم القرآن. چاپ دوم. بیروت: دارالکتب العربی.
  7. سیوطی، جلال‌الدین(1404ق). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
  8. طباطبایی، سید محمدحسین(1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم.
  9. طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد(2008م). تفسیر القرآن العظیم. اردن: دارالکتاب الثقافی.
  10. طبرسی، فضل‌بن‌حسن(536ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه: محمدجواد بلاغی(1372). چاپ سوم. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
  11. طبری، محمدبن­‌جریر(1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار‌المعرفة.
  12. طوسی، محمدبن‌حسن(بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: احمد قیصر عاملی، دار احیاء التراث العربی.
  13. فائز، قاسم(1395). بررسی و نقد تداخل آیات مکی و مدنی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
  14. قرطبی، محمدبن­‌احمد(1364). الجامع لاحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
  15. ماوردى، على بن محمد(بی‌تا). النکت و العیون‏. بیروت: دارالکتب العلمیة.
  16. معرفت، محمدهادی(1415ق). التمهید فی علوم القرآن‏. چاپ دوم. قم: مؤسسة النشر الاسلامى.
  17. مقاتل‌بن‌سلیمان بلخی(1423ق). تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. عبدالله محمود شحاته. بیروت: دار احیاء تراث.
  18. موسوی مقدم، سید محمد و علی خورشیدی سوار(1396). ارزیابی نظریه اختلاط آیات مکی و مدنی در سوره­های قرآن. تحقیقات علوم قرآن و حدیث14(4). صص169-193.  DOI: 22051/TQH.2017.10671.1275
  19. میرمحمدى زرندی، سید ابوالفضل(1420ق). بحوث فی تاریخ القرآن و علومه‏. قم: مؤسسة النشر الاسلامى‏.
  20. نحاس، احمدبن‌محمد(بی‌تا). کتاب الناسخ و المنسوخ فى القرآن الکریم. محمد بن على‏ ادفوى، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
  21. نکونام، جعفر(1380). درآمدى بر تاریخ‌گذارى قرآن‏. تهران: نشر هستى‌نما.
  22. هوارى، هودبن‌محکم‏(1426ق). تفسیر کتاب الله العزیز. الجزایر: دارالبصائر.