فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تحقیقات علوم قرآن و حدیث» دانشگاه الزهرا(س)

سال دوازدهم، شماره2،تابستان1394، پیاپی26

حدیث به مثابه «رسانه»؛

بازتاب مضامین سیاسی، اقتصادی و اجتماعی

در احادیث امام حسن مجتبی^(ع)

سامان خدایاری[1]

تاریخ دریافت:10/11/92

تاریخ تصویب:18/03/94

چکیده

مسجدها، مکتب­ها، تکیه­ها، حسینیه­ها، مراسم­های تعزیه و احادیث از جمله رسانه­های دینی سنتی هستند. مخاطبان این رسانه­ها عموم مردم هستند و اصولاً آن‌ها را باید رسانه­های دینی سنتی بنامیم. با توجه به رسالت دین اسلام مبنی بر اینکه برای همه‌ انسان­ها و به منظور هدایت آن‌ها آمده است، ارتباط­گران سنتی با روی باز همه‌ علاقه­مندان اسلام را پذیرفته­اند. در پژوهش حاضر حدیث به مثابه یک رسانه دربردارنده‌ پیام‌هایی قابل انتقال محسوب شده است. هدف فرستنده - که در اینجا امام معصوم(ع) است - از ایجاد ارتباط تنها با انتقال پیام صورت می‏گیرد و پیام مورد نظر، مفاهیم و گزاره‏های دینی است. هدف اصلی پژوهش، شناخت مضامین سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در احادیث امام حسن مجتبی(ع) و سوال اصلی این است که امام حسن مجتبی(ع) در احادیث خود بیشتر بر چه مضامینی تاکید داشته است؟

چارچوب نظری بر مبنای نظریه‌ برجسته­سازی و نظریه همگرا و ارتباطات در جامعه اسلامی است. پژوهش با روش اسنادی و روش تحلیل محتوا انجام شده است. با توجه به نتایج پژوهش نیکی به دیگران، مسائل مربوط به حکومت و اهل بیت(ع) و همچنین دادن صدقه و کمک به نیازمندان بیشترین بازتاب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را داشته است.

واژه‌های کلیدی: امام حسن مجتبی(ع)، برجسته­سازی، حدیث، رسانه.

1. مقدمه

تاریخ حدیث شیعه فراز و نشیب‌های متعددی پشت سر گذاشته است. رسانه­های دینی سنتی - که احادیث نیز جزئی از آنها می‌باشند- آن دسته از وسایل ارتباطی­اند که پیام­ها و گزاره­های اسلام را به عنوان کارکرد اصلی خود به مخاطبان منتقل می­کنند. قدمت این رسانه­ها به پیش از دوره‌ ظهور رسانه­های مدرن باز می­گردد. مسجد و منبر، مجلس دعا و روضه­خوانی، زیارتگاه، حسینیه، تکیه، مهدیه، فاطمیه، هیئت­های مذهبی، تعزیه، مکتب­خانه و حوزه‌ علمیه، نماز جمعه و از این دست و حتی خانواده را باید از جمله رسانه­های اسلامی بدانیم که نقش و تأثیر ارتباطی آن‌ها در تاریخ تحولات جامعه‌ی شیعی ایران و حفظ و انتقال معارف ناب اسلامی بسیار با اهمیت بوده و تا امروز نیز به عنوان یک شبکه ارتباطی موثر عمل کرده است

دلیل انتخاب احادیث امام حسن مجتبی(ع) به عنوان یک رسانه برای تحلیل در پژوهش حاضر، وجود شرایط پیچیده‌ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در آن مقطع حساس می‌باشد. سیوطی در «درّالمنثور» می‌نویسد: «کانَ الْحَسَنُ رَضِیَ اللّه‌ُ عَنْهُ لَهُ مَناقِبُ کَثیرَةٍ، سَیِّدا حَلیما، ذا سَکینَةٍ و َوِقارٍ وَحِشْمَةٍ، جَوادا، مَمْدُوحا»؛ حسن بن علی دارای امتیازات اخلاقی و فضائل انسانی فراوان بود، او شخصیتی بزرگوار، بردبار، با وقار، متین، سخاوتمند و مورد ستایش بود. (سیوطی، 1993، ص209).

از جمله فضائل امام حسن(ع) این بود که ایشان محبوب رسول خدا بود. از راه‌های شناخت عظمت و برتری یک انسان این است که محبوب انسان‌های برتر و با فضیلت باشد. در عالم هستی برتر از خاتم پیامبران(ص) نداریم و حسن بن علی (ع) سخت محبوب پیغمبر گرامی اسلام بود و این محبّت و دوستی را در گفتار و کردار خویش ظاهر و به اصحاب خود می‌فهماند. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «هُما سَیِّدا شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ وَهُما رَیْحانَتی»؛ آن دو (حسن و حسین) آقای جوانان بهشت و ریحانه‌ی من هستند. (مجلسی، 1362، ج43، ص 262).

حضرت امام حسن(ع) در طول عمر با برکت خود دارای احادیث و خطبه­های بسیاری بودند. این احادیث در طول تاریخ راهی پرفراز و نشیب پیموده‌ تا به دست ما رسیده‌اند. نزدیک به یک قرن عدم نگارش رسمی و فراگیر موجب شده است تا بخشی از این میراث ارزشمند از دست برود و زمینه‌ی راه ‌یافتن روایات ساختگی به جرگه‌ احادیث فراهم آید و عده‌ای با جعل حدیث به تثبیت حزب سیاسی، گروه مذهبی، قوم، نژاد و تأمین اغراض شخصی خود بپردازند. برخورداری از قدرت سیاسی یا نفوذ مذهبی به نهادینه کردن برخی از این احادیث ساختگی یاری رساند. تبلیغات و جعل حدیث در فضائل بنی امیه بسیار بود و روایات زیادی به نفع خلفا جعل می‌شد (فیض کاشانی، 1371، ص37).

امام حسن(ع) خطبه‌ها و بیانات مهمی دارد که علاوه بر انسجام سخن و کوتاهی آن، حاوی آموزه­های بسیاری در اصول، فروع دین و تربیت اجتماعی است. در این خطبه‌ها، مطالب ژرف و عمیقی به چشم می‌خورد که راهنمایی برای ره‌جویان آن‌ حضرت است (اصلانی منفرد،  1386، ص9).

یکی از امور اساسی که امام مجتبی (ع) به آن پرداخته است، نشر فرهنگ اصیل اسلام در برابر تحریفات و تهاجم فرهنگی حاکمان أموی به ویژه معاویة بن ابی سفیان بود، زیرا این خاندان بیشترین و بالاترین دشمنی‌ها را در مقابل اسلام و رسول خدا(ص) روا داشتند. ابوسفیان با تحریک قریش و تهیه‌ سلاح، جنگ بدر، أُحد، احزاب و... را علیه رسول خدا(ص) و مسلمانان به راه انداخت، پسرش معاویه نیز جنگ صفین را علیه خاندان اهل بیت(ع) رهبری کرد و در نهروان و جمل و تحریکات داخلی دیگر از هیچ­گونه جنایتی فروگذار نکرد (زمانی، 1381، ص55).

امام مجتبی(ع) در دور نگه داشتن حکومت و امت از شورش­های تند و سختی که خون امت را به هدر می‌داد، موفق شد (کتانی، 1367، ص19). مسئله‌ اصلی پژوهش حاضر این است که در احادیث امام حسن مجتبی(ع) بیشتر کدام یک از مقوله­ها در زمینه­های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد تاکید بوده و در هر زمینه کدام یک از مضامین برجسته­تر شده است. در این مطالعه برای نمونه چهل حدیث به صورت طبقه­بندی شده انتخاب و تحلیل شده است و سرانجام داده­ها با استفاده از نرم افزار spss تجزیه و تحلیل گردید.

2. ضرورت و اهمیت پژوهش

ارتباطات سنتی دینی، پیچیده­تر و دقیق­تر از آن است که بتوان با مروری کوتاه ابعاد دقیق ارتباطی آن را از لایه­های عمیق فرهنگی جامعه استنباط کرد. درک این مقوله نیازمند مجموعه­ای از مطالعات تاریخی فرهنگی، پژوهش­های میدانی، تحلیل محتوا و گفتمان است. رسانه­های سنتی بسیار متکثر و متعدد بوده­اند، اما ضعف مطالعات و کمبود جدی آمار و اطلاعات مربوط به آن‌ها، تحلیل و بررسی ارتباطی چنین رسانه­هایی را مشکل­تر ساخته است. پیام اغلب رسانه‌های سنتی، معارف اسلامی می­باشد که تعیین میزان هر یک از این معارف نیازمند تحلیل محتوای پیام­های ارائه شده است. طرح مسائل و رویدادهای روز جامعه، تحلیل و بررسی آن‌ها و ارائه‌ رهنمودها و توصیه­های لازم به مخاطبان بخش دیگری از این پیام­ها را تشکیل می­دهد.

باورهایی همچون تفکیک ناپذیری دین از سیاست، جامعیت دین اسلام برای زندگی که برگرفته از سیره‌ پیامبر اسلام و ائمه‌ اطهار(ع) می­باشد، انگیزه‌ی لازم برای بیان این دسته از مطالب را فراهم می­سازد و به ویژه در نظام جمهوری اسلامی که رسانه­های سنتی دینی نقش حساسی در حفظ و تقویت آن دارند، طرح چنین پیام­هایی روزافزون بوده است.

اختناق حاکم بر عصر امام حسن(ع)، وقوع تحریف در عرصه‌ی احادیث را توسعه داد و باعث پراکندگی‌هایی در زمینه‌ی احادیث شد. این پراکندگی­ها هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی‌ قابل تأمل است: از نظر کمّی، تعداد سخنان امام به حدود 500 حدیث می‌رسد و از جهت کیفی، سخنان حضرت بیشتر به صورت‌ خطبه‌ها، مناظرات و و اندک سخنان حکمت آمیز و فقهی است. همچنین با مراجعه به‌ مصادر حدیثی از جمله: «اصول کافی»، «من لا یحضره الفقیه»، «بحار الانوار»، «خصال»، «وسائل الشیعه» و دیگر کتب حدیثی، درمی‌یابیم که سخنان رسیده از امام حسن(ع) بسیار کم هستند و بعضی‌ از این سخنان را باید در منابع دیگری چون منابع تاریخی از قبیل: «مقاتل الطالبیّین»، «تاریخ ابن‌سعد»، «کشف الغمه»، «تاریخ‌ ابن عساکر» و... یافت (اصلانی منفرد، 1386 ص15).

این احادیث اخلاقی می‌توانند، سرفصل‌های جدیدی را در تحقیقات درباره‌ی زندگی امام‌ حسن(ع) بر روی محققان بگشاید. احادیث، الگوهای برتر رفتار و اندیشه‌ی دینی را به ما می­آموزند. در همین راستا مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «ما نباید در تفاوت شیوه‌ی عمل ائمه علیهم‌السلام به تعداد امامان نظر کنیم، بلکه باید ائمه را به عنوان فردی که 250 سال عمر کرده و بنا به شرایط مختلف و نیازهای هر زمان و امکانات موجود، مختلف عمل کرده است به حساب آوریم. بدون شک اگر خود پیامبر (ص) هم 250 سال عمر می‌کرد و در زمان خود با شرایط متفاوت رو­به­رو می‌شد، همان­گونه عمل می‌کرد که ائمه علیهم‌السلام عمل نموده‌اند». (محدثی، 1378، ص38).

3. پیشینه‌ تحقیق

در زمینه‌ احادیث ائمه(ع)، فاطمه اصلانی منفرد، مقاله­ای با عنوان «جایگاه امام حسن مجتبی(ع) در حدیث شیعه» تالیف کرده­اند. ایشان در مقاله‌ خویش اشاره می­کنند که صرف نظر از نقش امام(ع) در مسائل فکری و فرهنگی، طبیعی‌ بود که امام حسن(ع) برنامه‌هایی نیز برای آینده‌ی رسالت الهی‌ در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی در نظر داشته باشد.

مقاله‌ی دیگری با عنوان «آداب معاشرت در کلام امام حسن مجتبی(ع)»، توسط نرگس محمدنیا و فیض الله اکبری به رشته‌ی تحریر درآمده است. در پژوهش مذکور آمده است که تحلیل مجموعه گفتار امام حسن مجتبی (ع)، به عنوان نمونه‌ تمام عیار انسان کامل در باب آداب معاشرت، به طور قطع چراغ فروزانی برای دوست­داران وصول به صراط مستقیم می­باشد. (محمدنیا و اکبری، 1391).

4. مبانی نظری پژوهش

در پژوهش حاضر، حدیث به مثابه یک «رسانه» در نظر گرفته شده است. یعنی احادیث امام حسن(ع)، هر یک به عنوان یک رسانه در انتقال مفاهیم و مضامین اسلامی عمل می­کنند. یکی از وظایف رسانه­ها، ارسال پیام و محتواهای ارتباطی است. چارچوب نظری پژوهش حاضر بر اساس تئوری «برجسته ­سازی» و نظریه‌ «همگرا و ارتباطات در جامعه‌ اسلامی» می­باشد.

نظریه‌ی برجسته­سازی مدعی «تأثیر رسانه­ها، بر شناخت و نگرش مردم و تعیین اولویت­های ذهنی آنان از طریق انتخاب و برجسته­سازی بعضی از موضوعات و رویدادها» در قالب متون مختلف است (مهدی­زاده، 1389، ص58). به این معنا که رسانه با برجسته ساختن بعضی از موضوع­ها و رویدادها، بر آگاهی و اطلاعات مردم نسبت به آن‌ها تأثیر می­گذارند. کارکرد برجسته­سازی رسانه، قابلیت اثرگذاری بر تغییر شناخت و ادراک مخاطبان و ساخت تفکر آنان است. مهم‌ترین تأثیر رسانه در اعمال این کارکرد، ایجاد نظم فکری برای مخاطبان و نظم دادن به دنیای پیرامون آن‌هاست.

مفهوم برجسته­سازی را نباید صرفاً به مفهوم اولویت­گذاری به معنی انتخاب و اولویت بعضی از موضوع­ها و رویدادها محدود نمود. برجسته­سازی فراتر از اولویت­گذاری و دارای شیوه­ها و پیچیدگی­های خاص است. فرآیند برجسته­سازی را می‌توان به چهار مرحله تقسیم کرد:

1. رسانه­ها، بعضی از موضوعات و رویدادها را مهم و با اهمیت جلوه می­دهند و آن‌ها را بارز و برجسته می­سازند.
2. موضوعات و رویدادهای متفاوت، برای جلب توجه، به نوع و میزان متفاوتی از بیان نیاز دارند.
3. موضوعات و رویدادهای مورد توجه باید دارای چارچوب باشند و باید معانی را به آن موضوعات اختصاص داد که قابل فهم شوند.
4. زبان مورد استفاده در رسانه بر درک اهمیت موضوع اثر می­گذارد (سورین و تانکارد، 1381، ص248).

طبق نظریه‌ی برجسته­سازی، رسانه­ها می­توانند با برجسته­تر کردن مطالب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، افکار عمومی را هر چه بیشتر نسبت به این امور مطلع­تر سازند. با برجسته­تر شدن این مطالب، مسلمانان و جوامع اسلامی نسبت به آن‌ها آگاهی می­یابند و آن را سرمشقی در زندگی خویش قرار می­دهند.

نظریه همگرا و ارتباطات در جامعه‌ی اسلامی به شناخت و بررسی نظام­های فرهنگی و اجتماعی، توجه ویژه مبذول می‌دارد. نظام اجتماعی اسلام، نظامی از ارزش­ها و اعمال فردی است که برحسب معانی نمادین شکل یافته و ابن خلدون آن را «عصبیه» می­نامیده استMowlana,1996, p. 147) ).

در واقع ارزش­ها، ابزاری برای نگهداری پیوستگی فرهنگی جامعه و موجب مشروعیت بخشی هستند. در این نظریه، تبیین مفاهیم حکومت و ارتباطات در اسلام و رابطه‌ی میان آن‌ها مورد توجه قرار می­گیرد و به این منظور با تکیه بر ابعاد تاریخی، بررسی محورهایی همچون مفهوم حکومت در اسلام و ارتباط آن با امت، مفهوم ارتباطات و معنای برداشت شده از آن در اجتماعی وسیع، توسعه نظام دولت- ملت در قلمرو کشورهای اسلامی، تأثیر غرب و استعمار، حرکت­های اصلاح طلبانه‌ی اسلامی در تاریخ معاصر را برای درک ارتباطات اجتماعی کنونی در جهان اسلام و پیش­بینی آینده‌ی آن ضروری می‌داند (Mowlana,1996, p. 148).

با توجه به این نظریه، در روایات امام حسن(ع) مباحثی از قبیل توحید، امت، تقوا و امر به معروف و نهی از منکر مورد اشاره بوده‌اند. توحید به عنوان یک عامل وحدت گرا و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک مسئولیت بیان می‌شوند. طبق آنچه که در روایات آمده، در حوزه‌ی امّت، ویژگی‌های نژادی، قومی، قبیله­ای و ملی به عنوان شاخص­های تمیز افراد از یکدیگر جایی ندارند و حکومت تنها متعلق به خداست و حکام، مجریان فرامین الهی به شمار می­آیند (باهنر، 1387، ص51).

با توجه به اینکه در پژوهش حاضر احادیث مورد واکاوی قرار گرفته­اند، تعریف حدیث در معنای اصطلاحی و لغت آن ضروری به نظر می‌رسد. حدیث، در اصطلاح مسلمانان به سخنان پیامبران گفته می‌شود. شیعیان به سخنان اهل بیت(ع) نیز حدیث می‌گویند. در اصطلاح دانشمندان علم حدیث، به کلامی که حاکی از کردار یا تقریر معصوم است، «حدیث» و گاه «خبر» یا «روایت» گفته می‏شود. شیعیان معتقدند حدیث، به‏ دلیل انتساب آن به معصوم و وحیانی بودن محتوای آن، حجت بوده و می‌تواند مبنای عمل قرار گیرد. دانشمندان علم اصول فقه، به نقل کردن سنّت، حدیث (خبر) می‌گویند (شب خیز، 1392، ص20).

حدیث صفت مشبهه از ریشه‌ی « ح د ث » و به معنای آن چیزی است که ابتدا نبوده سپس به وجود آمده و جدید است. به سخن و کلام هم از آن رو حدیث می­گویند که به تدریج به وجود می­آید. در قرآن هم به معنای «کلام و سخن» به کار رفته است. آنجا که می­فرماید: «فبأی حَدیثٍ بَعدِه یُؤمِنون»؛ پس به کدامین سخن ایمان می­آورند^[2] (ابن منظور، 1955، ص133). عالمان شیعه آن را چنین تعریف کرده­اند: «کلامٌ یحکی قولَ المعصومِ أو فعلَه أو تقریرَه»؛ حدیث، سخنی است که گفتار، کردار و تقریر معصوم (علیه السلام) را گزارش می­کند (صدر، 1354، ص80).

در مورد وجه تسمیه حدیث به «خبر» نیز باید اشاره کرد که بنا بر قولِ به ترادف حدیث و خبر، از یک دیدگاه، خبر بر حدیث مرفوع (قول منسوب به پیامبر (ص) ) و حدیث موقوف (قول منسوب به صحابیان) و حدیث مقطوع (قول منسوب به تابعین) قابل اطلاق دانسته شده است، اما بنابر قول منسوب به فقهاى خراسان، حدیث مرفوع، خبر و حدیث موقوف، اثر نامیده شده است (سیوطی، 1409، ص23). در میان محدّثان شیعه، قول به ترادف حدیث و خبر، رواج بیشترى دارد. نام‌گذارى کتاب­هاى حدیثى کهن شیعه نیز شاهدى بر این مدعاست، چنان که شیخ طوسى کتاب خود را «الاستبصار فیما اختلف فیه من‌الاخبار» نامیده است (مهدوی­راد، 1375، ص24).

5. روش­شناسی پژوهش

پژوهش حاضر با روش اسنادی، برای بیان مبانی نظری و حدود مسئله و همچنین روش تحلیل محتوا انجام شده است. روش تحلیل محتوا اغلب در مورد آن دسته از مسائل پژوهشی به کار می­رود که می­توان مستقیماً با توصیف ویژگی‌های محتوا به سوال­ها پاسخ داد. در چنین بررسی­هایی، پژوهشگر تا حد بسیاری از مشکلات مربوط به روایی فارغ است، به جز حوزه­ای که روایی با نمونه­گیری و پایایی ارتباط می­یابد. از این رو اطلاعات محتوا، بیشتر به عنوان پاسخی مستقیم به سوال­های پژوهش به کار می­رود تا معرف­هایی که ویژگی­های منابع یا مخاطبان از آن استنباط می­شود (هالستی، 1391، ص72).

کریپندورف، تحلیل محتوا را این­گونه تعریف می­کند: «تکنیکی پژوهشی است برای استنباط^[3]، تکرارپذیر^[4] و معتبر^[5] از داده­ها در مورد متن آن‌ها» (کریپندورف،1390، ص52). هالستی^[6] یک تعریف کلی از تحلیل محتوا ارائه داده است: تحلیل محتوا «به هر روشی اطلاق می­شود که از طریق آن بتوان با مشخص کردن عینی و قاعده­مند ویژگی­های خاص پیام­ها را استخراج کرد».

تعریف برلسون^[7] از تحلیل محتوا نیز که زیاد هم به آن استناد می­شود، تحلیل محتوا را «روشی برای توصیف عینی، کمّی و قاعده­مند محتوای آشکار ارتباطات» می­داند. یکی از اهداف و کاربردهای تحلیل­محتوا توصیف و استنباط از متن است. متن یا موضوع مورد بررسی شامل محتوای آشکار و بارز مطالب، رفتار نمادین، نمادهای ارتباط و واقعیت اجتماعی است. بنا به گفته‌ی هارولد لاسول در سال 1948م، تحلیل محتوای مطالب به ما می­گوید که «چه کسی، چه چیزی، از چه طریقی، خطاب به چه کسی می­گوید و نتیجه‌ی آن چیست؟». به عبارت دیگر، با تحلیل محتوا می­توان به بررسی درباره‌ی منبع، پیام، رسانه ـ در اینجا حدیث ـ مخاطب و اثرات آن پرداخت (محمدی­مهر، 1389، ص37).

جامعه‌ آماری پژوهش حاضر، تمامی احادیث در دسترس امام حسن مجتبی(ع) یعنی حدود 500 حدیث می­باشد. نمونه­گیری به صورت تلفیقی صورت گرفته است. یعنی ترکیبی از روش نمونه­گیری احتمالی و نا احتمالی می­باشد. بدین صورت که در دو کتاب صحیفه الحسن(ع)^[8] و جلد دهم بحار الانوار^[9] که شامل نیایش­ها، ادعیه، خطبه­ها و مناظرات آن حضرت می­باشد، پژوهشگر به صورت هدفمند چهل حدیث از امام حسن(ع) که مرتبط با موضوع پژوهش بوده­اند را انتخاب و سپس به صورت طبقه­بندی شده، آن احادیث انتخاب شده در سه طبقه‌ی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جای داده شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. واحد تحلیل «مضمون» می­باشد. یعنی هر نوع مضامین اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت داده­ها با استفاده از نرم افزار spss تجزیه و تحلیل شد.

6. تکنیک تحقیق

تکنیک استفاده شده در پژوهش حاضر از نوع مقوله­ای، ارزیابی می­باشد. تکنیک مقوله­ای مبتنی بر مقوله­های ساخته شده از محتوا صورت می­گیرد و تحلیل انجام شده‌ی پیام، شرحی از محتوا بر اساس مقوله­هاست. مقوله­ها، واحدهای بررسی هستند که با توجه به هدف تحقیق برگزیده می­شوند. مقوله­ها را می­توان بر اساس دیدگاه­ها و آرای مختلف به وجود آورد. مقوله­ها در تحلیل محتوای توصیفی، مفاهیمی به منظور دسته­بندی هستند. پس از مشخص شدن مقوله­ها، معمولاً واحد تحلیل تعیین می­شود و مبتنی بر آن، نمونه­ها نیز مشخص خواهند شد.

تکنیک ارزیابی نیز برقراری ارتباط بین ساختار توصیف شده از محتوا (مبتنی بر تکنیک مقوله­ای) با مشخصه­هایی بیرونی و یا در خصوص یک وضعیت اجتماعی است. به عبارت دیگر پژوهشگر پیوندهای پیام توصیف شده از طریق تکنیک مقوله­ای را با مشخصه­های آشکار از پدیده­های اجتماعی برقرار می­کند و به نتیجه­گیری از پیام تولید شده در مورد ابعاد واقعیت اجتماعی می­پردازد. در اینجا پژوهشگر می­تواند همبستگی بین پیام یا محتوا را با واقعیات اجتماعی بررسی کند.

از آنجا که ابزار گردآوری اطلاعات در روش تحلیل محتوا، دستورالعمل کدگذاری است و شامل مقولات و زیر مقولات تعیین شده برای رجوع به پیام­های ارتباطی برای ثبت آن‌هاست، به این دستورالعمل، پرسشنامه‌ی وارونه نیز می­گویند. اطلاعات و داده­های تحقیق بر اساس دستورالعمل تعیین شده، کدگذاری می­شوند، سپس داده­های کدگذاری شده در کدبرگه­ها^[10] وارد می­شوند. این اطلاعات با استفاده از نرم افزارspss مورد تجزیه و تحلیل قرار می­گیرد و سپس اطلاعات جمع­آوری شده، بر اساس سوال­های تحقیق و بر اساس تکنیک­های آماری به صورت توصیفی ارانه می‌شود. در پژوهش حاضر، از فراوانی مطلق و محاسبات درصدی در قالب جداول توزیع فراوانی استفاده شده است.

7. نتایج پژوهش

7-1. ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب اجتماعی

با توجه به جدول شماره‌ 1، از جمع 40 حدیث بررسی شده، از لحاظ «ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب اجتماعی» بیشترین نسبت یعنی 25 درصد یا 10مورد، مربوط به نیکی به دیگران و کم‌ترین نسبت یعنی 10درصد یا 4 مورد، مربوط به سایر گزینه­ها می­باشد. نظری که در این رابطه می­توان اظهار داشت این است که امام حسن(ع) در بحث نیکی و سخاوت به دیگران همواره تاکیدات بسیاری داشته­اند. در بیشتر احادیث خویش آورده­اند که «به یقین خدا با مردمی است که تقوا پیشه کنند و نیکوکار باشند».

 جدول شماره1: مطالب اجتماعی

 اگر به زندگی امام حسن مجتبی(ع)، براساس گزارش­های قرآنی و روایی و تاریخی نگاه گذرا شود به خوبی می­توان دریافت که آن حضرت الگوی کامل احسان بوده است. در روایات بسیاری از احسان و ایثارگری امام حسن(ع)، سخن به میان آمده است. در کتاب «الحیاة» آمده است که امام حسن مجتبی(ع)، دو بار از همه‌ مال خود دست کشید، و سه بار اموالش را در راه خدا تقسیم کرد، حتی کفشی را می­بخشید و کفشی دیگر را نگاه می‌داشت (حکیمی، 1368، ص299).

اینکه حضرت دو بار همه دارایی و ثروت خویش را میان خود و فقیران تقسیم کرد، عملی است که از بسیاری بر نمی­آید و کمتر کسی به خود چنین جرأت می­دهد که از آن همه اندوخته­ها و مالی که به سختی و زحمت از راه کشاورزی، جهاد و تجارت به دست آورده، دست بکشد و به دیگران بخشد. امام حسن مجتبی(ع)، فرمود: «ای فرزند آدم! نسبت به محرّمات الهی عفیف و پاکدامن باش تا عابد و بنده‌ خدا باشی. راضی باش بر آنچه که خداوند سبحان برایت تقسیم و مقدّر نموده است، تا همیشه غنی و بی­نیاز باشی. نسبت به همسایگان، دوستان و همنشینان خود نیکی و احسان نما تا مسلمان محسوب شوی. با افراد (مختلف) آنچنان بر خورد کن که انتظار داری دیگران همان­گونه با تو برخورد نمایند» (مجلسی، 1362، ص112).

روایات تاریخی مربوط به نیکی و بخشش­های آن حضرت فراوان می­باشد. وقتی از خود امام پرسیدند، چرا هرگز سائلی را ناامید برنمی‌گردانید؟ فرمودند:«من هم سائل درگاه خداوند هستم و می‌خواهم که خدا مرا محروم نسازد و شرم دارم که با چنین امیدی سائلان را ناامید کنم. خداوندی که عنایتش را به من ارزانی می‌دارد، می‌خواهد که من هم به مردم کمک کنم» (قرشی، 1376، ص135).

 اهل احسان برای رضا و خشنودی خدا، از خود می­گذرند و به دیگران حتی دشمنان خویش می­بخشند، چنانکه اهل بیت(ع) افطاری خویش را به اسیر جنگی می­دهند و با ایثار خود از سوی خداوند ستوده می­شوند و خداوند برای عبرت دیگران و الگوبرداری از این انسان­های کامل، سوره‌ انسان را فرو می­فرستد تا دیگران ایشان را بشناسند و رفتارشان را الگوی نیک­رفتاری خود قرار دهند.

7-2. ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب سیاسی 

با توجه به جدول شماره‌ی 2، از جمع 40 حدیث بررسی شده، از لحاظ «ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب سیاسی» بیشترین نسبت یعنی22.5 درصد یا 9مورد، مربوط به «حکومت و اهل بیت(ع)» و کم‌ترین نسبت یعنی 10درصد یا 4 مورد، مربوط به «جهاد در اسلام» می­باشد. نظری که در این رابطه می­توان اظهار داشت این­ که دوران پس از صلح برای امام حسن(ع) دوران جدیدی بود. زیرا این دوران بر اساس تلاش‌های معاویه و دشمنی او و خاندانش با اهل بیت(ع)، دورانی بود که احادیث‌ جعلی و انواع تحریف‌ها در جامعه رواج پیدا کرده بودند.

امام(ع) در مدینه، فصل جدیدی از زندگی را آغاز کرد و در تمام این سال‌ها به بیدارکردن مردم‌ تشنه در برابر تحریف‌های به وجود آمده از طرف بنی‌امیه و نیز مبارزه با بازگشت جاهلیت پیش از اسلام در میان مردم به واسطه‌ی بنی‌امیه و نشان دادن شکلی از اسلام که با اسلام راستین‌ حضرت رسول خدا(ص) و اهل بیت گرامی‌شان بسیار فاصله داشت، پرداخت. از این­رو رعایت حقوق انسان­ها در دوران حکومت امام حسن(ع) از امور مهم و کارگشا بود که آن حضرت پیوسته بر آن تاکید می­کرد.

 جدول شمارۀ2: مطالب سیاسی

در زمینه‌ حکومت­داری یکی از وقایع و اتفاقات بسیار مهم در زمان حیات امام حسن ماجرای صلح آن حضرت با معاویه است که اساتید و صاحب نظران و مورخان زیادی در این زمینه قلم­فرسایی کرده‌اند، اما باید توجه داشت که در آیین اسلام قانون واحدى به نام جنگ و جهاد وجود ندارد، بلکه همان­طور که اسلام در شرایط خاصى دستور می‌دهد مسلمانان با دشمن بجنگند، همچنین دستور داده است که اگر نبرد براى پیشبرد هدف مؤثر نباشد، از در صلح وارد شوند.

در زمینه‌ حکومت و حکومت­داری امام حسن(ع) هرگز در بیان حق و دفاع از حریم اسلام، نرمش نشان نمی­داد. او علناً از اعمال ضد اسلامی معاویه انتقاد می­کرد و سوابق زشت و ننگین معاویه و دودمان بنی امیه را بی پروا فاش می‌ساخت و همواره بر این نکته تأکید می­فرمود که من برای حفظ جان مسلمانان از جنگ با تو خودداری کردم. مناظرات و احتجاج­های کوبنده‌ حضرت مجتبی(ع) با معاویه و طرفداران او شاهد این معنا است. حضرت مجتبی(ع) حتی پس از انعقاد پیمان صلح که قدرت معاویه افزایش یافت و موقعیتش بیش از پیش تثبیت شد، بعد از ورود معاویه به کوفه، بر فراز منبر نشست و انگیزه­های صلح خود و امتیازات خاندان حضرت علی(ع) را بیان فرمود و آن­گاه در حضور هر دو گروه با اشاره به نقاط ضعف معاویه با شدت و صراحت از روش او انتقاد کرد.

آن حضرت همچنین در مورد شرکت در مجالس اهل بیت (ع) فرموده است: «کسی که به سوی ما آید و در محفل ما شرکت کند، به یکی از چهار فایده خواهد رسید: 1. به دست آوردن استدلال محکم 2. آگاهی از اجرای عدالت 3. بهره­وری از دوستی و برادری 4. فیض همنشینی با دانشمندان» (عطاردی، 1373، ص727).

7-3. ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب اقتصادی

با توجه به جدول شماره‌ی 3، از جمع 40 حدیث بررسی شده، از لحاظ «ماهیت و میزان برجسته­سازی مطالب اقتصادی» بیشترین نسبت یعنی 25 درصد یا 10مورد، مربوط به کمک به نیازمندان و کم‌ترین نسبت یعنی 7.5درصد یا 3مورد، مربوط به صرفه­جویی و قناعت می­باشد. آن حضرت، مردم را به اصلاح خویش و پیروی صحیح از دین و تبعیت درست از سیره‌ی رسول اکرم(ص) و اهل بیت(ع) دعوت می‌فرمود و آن‌ها را تشویق می‌کرد اعمالی را که‌ موجب ترویج فضایل و ریشه‌کن شدن‌ رذایل می‌شود، را الگو و سرمشق خویش قرار دهند.                                                                            جدول شمارۀ2: مطالب اقتصادی

گذشته از این‌ها به اصلاحات اجتماعی مانند رسیدگی به تهی‌دستان، درماندگان و نیازمندان‌ و دلجویی از آن‌ها و صرفه ‌جویی و قناعت در امور همت‌ گماشت. امام حسن مجتبی(ع) میفرمایند: «گرامی‌ترین و با شخصیّت­ترین افراد، آن کسى است که به نیازمندان پیش از اظهار نیازشان، کمک نماید». در توضیح این امر باید گفت که بخشش و انفاق از خصلت­های والای انسانی است که مطلوب همه انسان­هاست. ایشان به بهانه‌های مختلف، همه را از خوان کرم خویش بهره‌مند می‌ساخت و آن‌قدر بخشش می‌کرد تا شخص نیازمند بی‌نیاز می‌شد. نکته‌ی قابل توجه اهمیت ایشان بر حفظ آبروی نیازمندان است.

این روشن است که هر نیازمند آبرومندی در هیچ شرایطی حاضر نیست آبروی خود را با عرض حاجت نزد دیگران ببرد. از این­رو باید هوشیار بود که اگر چنین انسانی حاضر شد آبروی خود را نزد شما بریزد، راندن چنین فردی جفا خواهد بود. امام حسن مجتبی (ع) با استقبال از چنین افرادی ضمن برطرف کردن از آنان می­خواست در صورت پیش آمدن چنین حالتی، از بیان کردن نیاز مجدد خویش به ایشان دریغ نورزد. امام حسن مجتبی(ع) هیچ گاه سائلی را از خود نمی­راند و تمامی جنبه­های معنوی بخشش را در نظر می‌گرفت. آورده­اند مردی نزد امام مجتبی(ع) آمد و ابراز نیازمندی کرد.

امام برای این که کمک رو در رو نباشد و سبب شرمندگی آن مرد نگردد، فرمود: «آنچه را می­خواهی در نامه­ای بنویس و برای ما بفرست تا نیازت برآورده شود.» آن مرد رفت و نیازهای خود را در نامه‌ای به امام فرستاد. حضرت نیز آن چه را خواسته بود برایش فرستاد. شخصی که در آن­جا حضور داشت، به امام عرض کرد: «به راستی چه نامه‌ی پربرکتی برای آن مرد بود!» امام در پاسخ او فرمود: «برکت این کار برای من بیشتر بود که سبب شد شایستگی انجام این کار نیک را بیابم؛ زیرا بخشش راستین آن است که بدون درخواست شخص، نیازش را برآوری، ولی اگر آنچه را خواسته است، به او بدهی، در واقع قیمتی است که برای آبرویش پرداخته­ای». (بیهقی، بی­تا، ص55).

امام حسن مجتبی(ع)، تمام توان خویش را در راه انجام امور نیک و خداپسندانه به کار می‌گرفت و اموال فراوانی در راه خدا می­‌بخشید. به خاطر این بخشندگی‌ها و کارهای نیکی که از سوی امام حسن(ع) در مسیر خیر، احسان و کمک به طبقات درمانده و نیازمند انجام می‌گرفت آن حضرت را «کریم اهل بیت» لقب داده­اند (قرشی، 1376، ص135).

مردی از اهالی شام می‌گوید: روزی در مدینه شخصی را دیدم با چهره‌ای آرام و بسیار نیکو و دارای حسن جمال که تا به حال چنین مردی ندیده بودم و به طرز زیبایی هم لباس پوشیده و سوار بر مرکبی بود، دل من به طرف او مایل شد و درباره‌ی او پرسیدم، گفتند: او حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام است. با شنیدن نام او خشمی سوزان سرتا پای وجودم را فرا گرفت و بر علی بن ابی طالب حسد بردم که چگونه او چنین پسری دارد. پیش او رفته و پرسیدم آیا واقعاً تو فرزند علی علیه السّلام هستی؟ [گویا مرد شامی همانطور که گفته شد امام علی (ع) را سزاوار داشتن چنین فرزندی نمی‌دید و این هم در اثر تبلیغات سوء معاویه در شام بوده است] وقتی تأیید کرد، من او و پدرش را ناسزا گفتم، پس از آن که به ناسزاگویی پایان دادم، به من سلام کرده و خندید و پرسید: آیا غریب هستی؟ گفتم: آری. فرمود: با من بیا، گویا امر بر تو مشتبه شده است، اگر چیزی بخواهی به تو عطا می‌کنم ،اگر طلب ارشاد کنی تو را هدایت می‌کنم، و اگر در حملِ بار کمک بخواهی کمکت می‌کنم، و اگر گرسنه باشی تو را سیر می‌کنم، و اگر برهنه باشی تو را می‌پوشانم، و اگر محتاج باشی بی‌نیازت می‌کنم، و اگر رانده شده‌ای تو را پناه می‌دهم، و اگر مهمان ما باشی تا وقت رفتن از تو پذیرایی می‌کنم. زیرا که دربِ خانه‌ی ما به روی هر نیازمند و درمانده‌ای باز است.

مرد شامی چون این سخنان را که از روی حلم و بردباری امام بیان می‌شد شنید، شروع به گریستن کرد و گفت: شهادت می‌دهم که توئی خلیفه‌ی خدا در روی زمین و خدا بهتر می‌داند که رسالت و خلافت را در کجا قرار دهد. پیش از آنکه تو را ملاقات کنم تو و پدرت دشمن‌ترین خلق در نزد من بودید و حالا که تو و پدرت را شناختم، محبوب‌ترین خلق خدائید نزد من. گویا پس از این برخورد، امام مرد شامی را به خانه‌ی خود می‌برند و تا مدتی که در مدینه بود میهمان حضرت بود و از محبّان و مریدان امام مجتبی(ع) شد و دیدگاهش نسبت به خاندان پیامبر دگرگون شد (عطاردی، 1373، ص94).

نتیجه­گیری

بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر پس از بررسی و تحلیل چهل حدیث از امام حسن مجتبی(ع) مشخص شد که در بین مسائل اجتماعی، بیشترین مسئله و دغدغه‌ای که مدنظر امام دوم شیعیان بوده نیکی به دیگران بوده است و همواره می‌فرمایند که شیعیان باید در جامعه آن چنان زندگی کنند که در انجام امور خیر و نیکی و عبادت، سرآمد همه باشند تا جایی که اگر پرسش شود چه کسی بهترین است؟ مردم به او اشاره کنند.

بیشترین مسئله‌ و تاکید در مسائل سیاسی نیز در این احادیث، مسائل مربوط به حکومت و اهل بیت(ع) بوده است و در نهایت بیشترین تاکید امام معصوم(ع) در مسائل اقتصادی نیز کمک به نیازمندان بوده است.

در پژوهش حاضر به دلیل محدودیت زمانی به بررسی و تجزیه و تحلیل چهل حدیث از امام حسن(ع)، پرداخته شد اما پیشنهاد می­شود دیگر پژوهشگران سایر احادیث را مورد واکاوی قرار دهند. پیشنهاد دیگر اینکه محققان می­توانند مضامین دیگری از جمله مضامین فرهنگی، عقیدتی، گزاره‌های دینی و... را نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند و این موضوعات را هرچه بیشتر آشکارتر سازند.

منابع

-        قرآن کریم.

-         ابن منظور، (1955م)، لسان العرب، بیروت: دارالبیروت للطباعة و النشر.

-         اصلانی منفرد، فاطمه، (1386ش)، جایگاه‌ امام حسن مجتبی(ع) در حدیث شیعه، تهران: نشر معارف اسلامی.

-         باهنر، ناصر، (1387ش)، رسانه­ها و دین، تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.

-         بیهقی، ابراهیم (بی­تا)، المحاسن و المساوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.

-         حسینی، جواد (1383ش)، «معجزات و کراماتی از امام حسن مجتبی(ع)»، نشریه‌ مبلغان، شماره‌52.

-         حکیمی، محمدرضا و همکاران (1368ش)، الحیاة، ترجمه‌ احمد آرام، جلد سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

-         زمانی، احمد (1381ش)، «کارنامه‌ ده ساله‌ امام حسن مجتبی(ع) در مدینه‌ منوره»، نشریه‌ مبلغان، شماره28.

-         شب­خیز، محمدرضا (1392ش)، اصول فقه دانشگاهی، قم: نشر لقاء.

-         سورین، ورنر؛ جیمز، تانکارد (1381ش)، نظریه­های ارتباطات، ترجمه‌ علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-         سیوطی، جلال‌الدین (1993م)، الدرالمنثور، بیروت: دارالعلم.

-         سیوطى (1989م)، تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت: دارالعلم.

-         صدر، سید حسن (بی­تا)، نهایة الدرایه، تحقیق ماجد غرباوی، بیروت: المشعر.

-         عطاردی، عزیزالله (1373ش)، مسند الامام المجتبی(ع)، چاپ اول، تهران: نشر عطارد.

-         قرشی، باقر شریف (1376ش)، زندگانی امام حسن(ع)، ترجمه‌ی فخرالدین حجازی، تهران: نشر بعثت.

-         قیومی اصفهانی، جواد (1375ش)، صحیفه الحسن(ع)، تهران: موسسه النشر الاسلامی.

-         کاشانی، فیض (1371ش)، نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-         کتانی، سلیمان (1367ش)، الإمام الحسن(ع) الکوثر المهدور، قم: دارالکتاب اسلامی.

-         کریپندورف، کلوس (1390ش)، تحلیل محتوا، مبانی روش­شناسی، ترجمه‌ی هوشنگ نایبی، چاپ پنجم، تهران: نشر نی.

-         مجلسی، محمدباقر (1362ش)، بحارالانوار؛ در زندگانی حضرت امام حسن مجتبی(ع)، ترجمه‌ی محمد جواد نجفی، تهران: موسسه النشر الاسلامی.

-         محدثی، جواد (1378ش)، تاریخ سیاسی ائمه علیهم السلام، چاپ دوم، قم: دارالحق.

-         محمدنیا، نرگس؛ اکبری، فیض­الله (1391ش)، «آداب معاشرت در کلام امام حسن مجتبى علیه‌السلام»، نشریه‌ معرفت، سال21، شمارۀ176

-         محمدی­مهر، غلامرضا (1389ش)، روش تحلیل محتوا، تهران: دانش نگار.

-         مهدوی‌راد، محمدعلی (1375ش)، تدوین حدیث: تعاریف، قم: نشر علوم حدیث.

-         مهدی­زاده، سیدمحمد (1389ش)، نظریه­های رسانه، اندیشه­های رایج و دیدگاه­های انتقادی، تهران: نشر همشهری.

-         هالستی، اُل- آر (1391ش)، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه‌ی نادر سالارزاده‌ی امیری، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی

-          Mowlana, Hamid (1996). Global Communication in Transition: The End of Diversity, Thousand Oakas Publication.