معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تمهیدی از منظر آیت الله معرفت رحمه الله تعالی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته تفسیر تطبیقی قرآن، دانشکده تفسیر و معارف قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

2 استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن، گروه تفسیر قران، دانشکده تفسیر و معارف قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

3 استادیار گروه تفسیر قرآن، گروه تفسیر قران، دانشکده تفسیر و معارف قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

چکیده

علامه معرفت از قرآن‌پژوهان برجسته معاصر، با وضع اصطلاحاتی همچون «نسخ مشروط»، «نسخ تمهیدی» و «نسخ تدریجی»، به دنبال برطرف کردن شبهات پیرامون نسخ در قرآن و بستن راه طعنه به قرآن عزیز بوده است. اما از آنجا که این نظریه در اواخر عمر شریفشان مطرح شد و فرصت کافی برای پرداختن و تحلیل بیشتر آن وجود نداشت، ابهاماتی در آن به وجود آمد که موجب خلط و عدم تفکیک این سه اصطلاح گردید. در این نوشتار با بررسی بیانات ایشان در رابطه با این سه نسخ و کاوش در برخی مصادیق آنها، حاصل آمد که «نسخ مشروط»، تغییر تدریجی حکم با تغییر شرایط است که با برگشت شرایط سابق، حکم هم قابل اعاده است؛ مانند آیات صفح و قتال، یا آیات عدد رزمندگان که تغییر حکم با تغییر شرایط صورت گرفته و حکم سابق با برگشت شرایط سابق قابل اعاده است. «نسخ تمهیدی»، تغییر تدریجی حکمی است که مقدمه و تمهیدی برای رفع کامل آن بوده است، مانند زدن زنان هنگام نشوز، یا مراحل نسخ برده‌داری، که حکم آنها مقدمه‌ای برای نسخ تدریجی آنها بوده است. بنابر این، «تدریجیت» نقطه اشتراک نسخ مشروط و تمهیدی است و «نسخ تدریجی» بر هر دو آنها صادق است؛ ولی لحاظ‌های مختلفِ تغییر شرایط و تمهیدی بودن، مرز آنها را جدا می‌کند. عدم تمرکز مباحث علامه معرفت از یک طرف و برداشت غیر دقیق و غیر همه جانبه برخی محققان از سوی دیگر، موجب شده مقصد این مقاله نو تلقی شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Semantics of Gradual, Conditional, and Introductory Abrogation from Point of View of Ayatollah Ma'refat

نویسندگان [English]

  • fatemeh Ahmadi nejad 1
  • Sayyed Abdorasol Hosseinizadeh 2
  • Mahmood Abootorabi 3
1 Ph.D. student of comparative interpretation of Quran, faculty of interpretation of the Qur'an, University of Sciences and education of the Holy Quran, Qom, Iran
2 Assistant Professor of the interpretation and science of the Holy Quran, Quran interpretation group, faculty of interpretation of the Qur'an, University of Sciences and education of the Holy Quran, Qom, Iran
3 Assistant Professor of the interpretation of the Holy Quran, Quran interpretation group, faculty of interpretation of the Qur'an, University of Sciences and education of the Holy Quran, Qom, Iran
چکیده [English]

Allameh Ma'refat used terms such as "conditional abrogation", "introductory abrogation" and "gradual abrogation", seeking to resolve the doubts surrounding the abrogation in the holy Qur'an and to prevent the path of sarcasm to it. Since this theory was presented at the end of his lifetime and he couldn’t address and analyse it, some ambiguities have been proposed on the theory, causing confusion and non-separation of above mentioned three terms. The present paper argued that “the conditional abrogation” is the gradual change of a sentence by changing conditions, which with the return of the former condition the verdict can be restored too, e.g. in the verses “forgiveness” (ṣafḥ) and “fighting” (qitāl) or in the verse “the number of fighters”; and “the introductory abrogation” is the gradual change of the decree which has been an introduction to complete removal of that, e.g. hitting the shrew women and the steps of abrogating slavery, in that the verdict was as an introduction to their gradual abrogation. Therefore, graduality is the joint point of conditional and introductory abrogation, and “gradual abrogation” is true to both of them, but the different considerations of changing circumstances and dispositions, separate their boundaries. The lack of concentration on the discussion by Allameh on the one hand, and, on the other, the false or incomplete perception of some scholars on his views, has led the purpose of this article to be new.

کلیدواژه‌ها [English]

  • gradual abrogation
  • conditional abrogation
  • introductory abrogation
  • Allameh Ma'refat
  1.  قرآن کریم

    1. آلوسی، محمود، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العزیز، محقق: علی عبدالباری عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیة، اول.
    2. آمدی، علی بن محمد، (1424 ق)، الإحکام فی اصول الأحکام، تعلیقیه: شیخ عبدالرزاق عفیفی، ریاض: دار الصمیعی، اول.
    3. ابن اثیر جزری، (1367ش)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، محقق: محمود محمد طناحی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چهارم.
    4. ابن حزم اندلسی، (1406 ق)، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، محقق: عبدالغفار سلیمان البغدادی، بیروت: دارالکتب العلمیه، اول.
    5. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، سوم.
    6.  نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد بن اسماعیل، (1357 ق)، کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن، مکتبة العلامیه.
    7. ابو زید، نصر حامد، (2014 م)، مفهوم النص، المغرب: دار البیضاء مرکز الثقافی العربی، اول.
    8. احمدی میانجی، علی، (1419ق)، مکاتیب الرسول، قم: دارالحدیث، اول.
    9. جصاص، احمد بن علی، (1405 ق)، احکام القرآن، محقق:‌محمد صادق قمحاوی، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی، ‌بینا.
    10. حبنکة المیدانی، عبدالرحمن حسن، (1420 ق)، الشریعة الاسلامیة بین التدرج فی التشریع و التدرج فی التطبیق، بی جا، اول.
    11. خطیب، عبدالکریم، (بیتا)، تفسیر القرآنی للقرآن، بی جا، بی نا.
    12. خوئی، ابوالقاسم، (بیتا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسه احیاء آثار آیت‌الله خوئی، بی نا.
    13. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412 ق)، مفردات فی غریب القرآن، محقق: صفوان عدنان داوودی، دمشق بیروت: دارالعلم دارالشامیه، اول.
    14. زرقانی، محمد عبدالعظیم، (بیتا)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بی جا: دار احیاء التراث العربی، بی نا.
    15. زرکشی، محمد بن عبدالله، (1410 ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، اول.
    16. زلمی، مصطفی ابراهیم، (1393)، رفع ابهام نسخ در قرآن (بر اساس دیدگاه اهل سنت)، ترجمه: ابوبکر حسن زاده، سنندج: آراس، اول.
    17. زمخشری، محمد، (1407 ق )، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب لعربی، سوم.
    18. سیوطی،‌جلال الدین، (1421 ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتب العربیة، دوم.
    19. سیوطی،‌جلال الدین، (1404 ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: گتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، بی نا.
    20. صبحی صالح، (1977م)، مباحث فی علوم القرآن، بیروت: دار العلم للملایین، دهم.
    21. طباطبایی، محمد حسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علیمه قم، پنجم.
    22. طبرسی، فضل بن حسن، (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محقق: محمد جواد بلاغی، تهران: ناصر خسرو، سوم.
    23. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، (1412 ق)،‌جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة، اول.
    24. فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر، (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، سوم.
    25. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410 ق)، کتاب العین، قم: هجرت، دوم.
    26. فیومی، احمدبن محمد مقری، (بیتا)،  مصباح المنیر، قم: دار الرضی، اول.
    27. قمی، علی بن ابراهیم، (1367ش)، تفسیر القمی، محقق: طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب، چهارم.
    28. قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، (1368 ش)، کنزالدقائق و بحر الغرائب، محقق: حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، اول.
    29. معرفت، محمد هادی، (1415 ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسه نشر اسلامی، دوم.
    30. معرفت، محمد هادی، (1423 ق)، شبهات و ردود حول القرآ الکریم، قم: موسسه التمهید، اول.
    31. معرفت، محمد هادی، (1381 ش)، علوم قرآنی (معرفت)، قم: التمهید، چهارم.
    32. مصطفی زید، (1408 ق)، النسخ فی القرآن الکریم، دوم.
    33. مطرودی، عبدالرحمن بن محمد، (1414 ق)، النسخ فی القرآن العظیم، ریاض: جامعه الملک السعود، بی نا.
    34. مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامی، اول،.
    35. نصیری،‌علی‌، (1387)، معرفت قرآنی( یاد نگار آیت‌الله معرفت)، اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

    مقالات:

    1. رضایی اصفهانی، محمد علی، (1392ش)، «نسخ مشروط از منظر استاد معرفت»، معرفت قرآنی( یاد نگار آیت‌الله معرفت، علی نصیری)،‌ج‌5، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    2. فاکر، محمد، (1390 ش)، «بررسی نسخ و اقسام آن در آیات قرآن»، مطالعات تفسیری، سال دوم، ص33-64
    3. معرفت، محمد هادی، (1383ش)، «نسخ در قرآن در تازه ترین دیدگاه ها»، بینات، شماره 44، سال یازدهم، ص99-107.
    4. معرفت، محمد هادی، (1383 ش)، «نوآوری و نظرات جدید در گفتگو با آیت‌الله معرفت»، بینات، شماره 44، سال یازدهم، ص50-76 .
    5. معرفت، حامد و زهرا میر شکار، (1394ش)، «حکمت نسخ‌های قرآنی  از دیدگاه آیت‌الله معرفت و علامه طباطبایی»، مجله کتاب و سنت،  شماره 8 صفحه 5 تا 21.