بررسی ابعاد فطرت انسان از منظر معارف وحیانی به‌ویژه نهج‌البلاغه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

2 دانش آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

فطرت، یکی از مباحث دیرین و مهم انسان‌شناختی است که معانی گوناگونی در علوم منطق، فلسفه، کلام، عرفان و هم‌چنین معارف وحیانی دارد و از منظر هر یک از این علوم، ابعاد متفاوتی را شامل می‌گردد. مقاله پیش ‌رو، مسأله ابعاد فطرت را از منظر معارف وحیانی به‌ ویژه نهج‌البلاغه برمی‌رسد. بر همین اساس، فطرت به ابعاد هشت‌گانه تقسیم می‌شود: فطرت اولیه، ثانویه، بالفعل، بالقوه، ادراکی، گرایشی، مشترک و اختصاصی. از این منظر، فطرت اولیه انسان، بلافاصله بعد از تکوین جوهره او شکل می‌گیرد. فطرت ثانویه هم در مرحله تکوین ساحت‌های ترکیبی انسان تکوُّن می‌یابد. فطرت بالفعل و بالقوه هم دو نوع دیگر از ابعاد فطرت انسان است که معارف وحیانی به ویژه نهج‌البلاغه به آن تأکید کرده‌اند. هم‌چنین معارف وحیانی، به دو نوع فطرت ادراکی و گرایشی اشاره دارند که به‌طور متعارف مورد بحث متکلمان بوده است. اما دو بعد دیگر فطرت، از منظر پیش‌گفته، فطرت مشترک و اختصاصی است. فطرت اختصاصی در برابر فطرت مشترک، به ویژگی‌های پیشینی فرد‌ فرد انسان‌ها اشاره دارد که به طور اختصاصی از آن‌ها برخوردارند؛ مانند طینت‌های مختلف.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An examination of the human instinct from the viewpoint of the divine knowledge, with an emphasis on the Nahjul Balaghah's stance

نویسندگان [English]

  • Hasan Rezaee Haftador 1
  • Safar Nasiriyan 2
1 Tehran University
2 Phd. in theology in University of Tehran
چکیده [English]

Human instinct is one of the oldest and most important discussions of anthropology. It has received different definitions in logic, philosophy, theology, mysticism, and the divine knowledge, and has been credited with different dimensions by each of the foregoing fields of knowledge. The article at hand inspects the different dimensions of human instinct through the lenses of the divine knowledge, especially that of the Nahjul Balaghah. Accordingly, human instinct is divided into eight dimensions: primary, secondary, actual, potential, perceptual, attitudinal, common, and exclusive. From this viewpoint, the human primary instinct is formed right after generation of his essence. The secondary instinct is molded in the phase when human's mixed domains are being generated. The actual and potential categories are two other dimensions of human instinct that have been underscored by the divine knowledge, especially by Nahjul Balaghah. Moreover, the divine knowledge speaks about the perceptual and attitudinal instincts that have been conventionally discussed by theologians. Nonetheless, the other two dimensions of human instinct from the viewpoint of the divine knowledge are the common and exclusive instincts. Contrary to the common instinct, the exclusive instinct refers to the initial traits that each and every human enjoys, such as the different natural dispositions

کلیدواژه‌ها [English]

  • human instinct
  • dimensions of the human instinct
  • the primary instinct
  • the exclusive instinct
  • Nahjul Balaghah
-        قرآن کریم
-        نهج‌البلاغه، (1414‏)، هجرت، قم.
-        آروانه، بهزاد و محمد داوودی، (1390)، «تحلیل و بررسی فطرت در آثار استاد شهید مطهری»، معرفت کلامی، شماره 5، بهار.
-        ابن‌أبی‌الحدید، عبدالحمید، (1404)، شرح نهج‌البلاغة لابن‌أبی‌الحدید، مکتبة آیة­الله­المرعشی­النجفی، قم.
-        ابن‌اثیر­جزری، مبارک­‌بن‌محمد، (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
-         ابن‌سلیمان، احمد، (1424)، حقائق المعرفة فی علم الکلام، مؤسسة الإمام زید‌بن‌علی، صنعاء.
-        ابن‌مغازلى، علی‌بن‌محمد، (1424)، مناقب الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب علیه‌السلام، دار الأضواء، بیروت.
-        ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم، (1414)، لسان العرب، دار صادر، بیروت.
-        ابن­میثم­بحرانی، میثم­بن­علی، (1366)، اختیارمصباح‏السالکین‏، تحقیق: محمدهادی امینی، بنیاد پژوهشهاى ‏اسلامى ‏آستان ‏قدس‏ رضوى، مشهد.
-        همو، (1362)، شرح‏ نهج‏البلاغة، دفتر نشرالکتاب، بی‌جا.
-        ابوالفتوح­رازى، حسین‌بن‌على، (1408)، روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیر القرآن، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد.
-        ابو‌هلال عسکرى، (1400)، حسن‌بن عبدالله، الفروق فی اللغة، بی‌نا، بیروت.
-        اخوان الصفا، (1412)، رسائل، الدار الاسلامیه، بیروت.
-        اربلى، علی‌بن‌عیسی، (1381)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بنى‌هاشمى، تبریز.
-        استرآبادى، على، (1409)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، مؤسسة النشرالإسلامی، قم.
-        انصاریان، علی و مرتضی حاجعلی فرد، (1404)،‌ شرح ‏نهج‏البلاغة المقتطف‏ من‏ بحارالأنوار للعلامه المجلسی، وزارة الثقافة و‌الإرشاد الإسلامی، تهران‏.
-        ایجی، عضدالدین، (1325)، شرح المواقف، الشریف­الرضی، قم.
-        باربور، ایان، (1362)، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
-        باقری، خسرو و لسلی استیونسن، (1368)، هفت نظریه در باب طبیعت انسان، ترجمه بهرام محسن­پور، رشد، تهران.
-        بحرانى، سیدهاشم، (1364)، البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسسه بعثه، قم.
-        همو، (1413)، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج على البشر، مؤسسة المعارف­الإسلامیة، قم.
-        برقى، احمد‌بن‌محمدبن‌خالد، (1371)، المحاسن، دار الکتب­الإسلامیة، قم.
-        برنجکار، رضا، (1384)، «فطرت در احادیث»، قبسات، شماره 36، تابستان.
-        بکرى، احمدبن­عبدالله، (1411)، الأنوار و مفتاح السرور و الأفکار فی مولد النبیّ المختار، دار الشریف­الرضی، قم.
-        بیهقی، محمد‌بن‌حسین، (1416)، حدائق‏الحقائق ‏فی ‏شرح ‏نهج‏البلاغة، نشر عطارد، قم.
-        تمیمى­آمدى، عبدالواحد، (بی­تا)، غررالحکم‏ و دررالکلم، ‏ترجمه محمدعلى‏ انصارى‏ قمى، بی­نا، تهران.
-        جعفرى، محمدتقى، (1376)، ترجمه‏ و تفسیر نهج‏البلاغه‏، دفتر نشر فرهنگ‏ اسلامى، تهران.
-        جوادی­آملی، عبدالله، (1379)، فطرت در قرآن، اسراء، قم.
-        حرعاملى، محمدبن‌حسن، (1409)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسة آل‌­البیت علیهم‌السلام، قم.
-        حسینی­زبیدی، محمد­مرتضى، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت.
-        حلى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر، (1411)، کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
-        خواجه­نصیر­طوسی، محمدبن‌محمد، (1403)، شرح الاشارات و التنبیهات، دفتر نشر کتاب، تهران.
-        دکارت، رنه، (1381)، تاملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، سمت، تهران.
-        دیوان اشعار منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه­السلام، (1411)، دار نداء­الاسلام، قم.
-        راوندى، قطب­الدین، (1364)، منهاج ‏البراعة فی ‏شرح ‏نهج‏البلاغة، کتابخانه ‏‏آیةالله ‏مرعشى‏ نجفى، قم‏.
-        رشیدرضا، محمد، (1414)، تفسیر المنار، بی‌نا، بیروت.
-        روسو، ژان­ژاک، (1355)، امیل یا آموزش و پرورش، ترجمه غلامحسین زیرک‌زاده، شرکت سهامی‌چهر، تهران.
-        زمخشرى، محمود­بن­عمر، (1417)، الفائق فی غریب الحدیث، دار الکتب­العلمیه، بیروت.
-        ژیلسون، اتین، (1357)، نقد تفکر فلسفی غرب، ترجمه احمد احمدی. انتشارات حکمت، تهران.
-        سرخسى، على­بن­ناصر، (1373)، أعلام‏نهج‏البلاغة، تحقیق: عزیزالله ‏عطاردى، انتشارات‏عطارد، تهران.
-        سهرابی‌فر، محمدتقی، (1394)، چیستی انسان در اسلام، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
-        سهروردی، شهاب‌الدین، (1375)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تحقیق: هانری کربن، سیدحسین نصر و نجف‌قلی حبیبی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
-        سید­بن­قطب، ابراهیم، (1412)، فى ظلال القرآن، دارالشروق، بیروت.
-        شاه‌آبادی، محمدعلی، (1360)، رشحات البحار، نهضت زنان مسلمان، تهران.
-        شرفى، احمد‌بن‌محمدبن‌صلاح، (1411)، شرح الأساس الکبیر شفا‌ء صدور النا‌س‌ بشرح‌ الاسا‌س‌، دار الحکمة­الیمانیة، صنعاء.
-        شعیری، محمد­بن­محمد، (بى‌تا)، جامع الأخبار، مطبعة حیدریه، نجف.
-        صاحب­بن­عباد، إسماعیل­بن­عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، عالم الکتاب، بیروت.
-        صدوق، محمد‌بن‌علی، (1398)، التوحید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
-        ‏‏همو، (بی‌تا)، علل الشرائع، مکتبه الداوری، قم.
-        همو، (1378)، عیون أخبار الرضا، نقش جهان، تهران.
-        طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1372)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تحقیق: مرتضی مطهری، صدرا، تهران.
-        همو، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه اعلمی، بیروت.
-        طبرسى، فضل‌بن‌حسن، (‏بی‌تا)، إعلام الورى باعلام الهدی، تهران، دار الکتب­الإسلامیة.
-        همان، (1372)، مجمع البیان لعلوم القرآن، ناصر خسرو، تهران.
-        طبرى، محمد­بن­جریر، (1412)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، دار المعرفة، بیروت.
-        طوسى، محمدبن‌حسن، (1407)، تهذیب الأحکام، دار الکتب­الإسلامیه، تهران.
-        عیاشى، محمد­بن­مسعود، (1380)، تفسیر العیاشی، مکتبة العلمیة­الاسلامیة، تهران.
-        فارابی، محمد‌بن‌محمد، (1986)، کتاب الحروف، تحقیق: محسن مهدی، دارالمشرق، بیروت.
-        فراهیدى، خلیل‌بن‌أحمد، (1410)، کتاب العین، نشر هجرت، قم.
-        فروید، زیگموند، (1382)، «رئوس نظریه روانکاوی»، ترجمه حسین پاینده، ارغنون، شماره 22، پاییز.
-        فیض­کاشانى، محمد­بن­شاه­مرتضى، (1415)، تفسیر الصافی، مکتبه الصدر، تهران.
-        همو، (1371)، نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران.
-        قاضى ­سعید­قمی، محمدبن­محمدمفید، (1415)، شرح توحید الصدوق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران.
-        قدردان قراملکی، محمدحسن، (1376)، اصل علیت در فلسفه و کلام: ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی‌ از ن‍ظری‍ات‌ م‍ت‍ف‍ک‍ران‌ و ف‍ی‍زی‍ک‍دان‍ان‌ غ‍رب‌ و م‍ت‍ک‍ل‍م‍ان‌ اس‍لام‍ی‌، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
-        قمى، على‌بن‌ابراهیم، (1404)، تفسیر القمی، دار الکتاب، قم.
-        قمی­مشهدی، محمدبن­محمدرضا، (1368)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران.
-        کاپلستون، فریدریک، (بی‌تا)، تاریخ فلسفه، ترجمه جلال‌الدین مجتبوی، انتشارات علمی فرهنگی سروش، تهران.
-        کاردان، علی‌محمد، (1381)، سیر آراء تربیتی در غرب، س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ها، تهران.
-        کلینى، محمد‌بن‌یعقوب، (1365)، الکافی، دار الکتب­الإسلامیة، تهران.
-        مازندرانى، محمد­صالح، (1382)، شرح الکافی، المکتبه‌الاسلامیه، تهران.
-        مجلسى، محمد‌باقر، (1404)، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت.
-        مدرس‏وحید، احمد، (بی‌تا)، شرح ‏نهج‏البلاغه، بی‌نا، قم.
-        مسلم بن حجاج نیشابوری، (بی‌تا)، الجامع الصحیح، دار الجیل، بیروت.
-        مطهری، مرتضی، (1369)، فطرت، انتشارات صدرا، تهران.
-        همو، (1372)ب، «فطرت از نظر قرآن و فلسفه»، رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، شماره‌های 20و 21، بهار و تابستان.
-        همو، (1373)، فطرت، صدرا، تهران.
-        همو، (1372)الف، مجموعه آثار، صدرا، تهران.
-        مغنیه، محمدجواد، (1358)، فی ‏ظلال ‏نهج‏البلاغة، دار العلم‏­للملایین، بیروت.
-        مفید، محمدبن‌محمد، (1413)،  تصحیح اعتقادات الإمامیة، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم.
-        مکارم­شیرازى، ناصر، (1386)، پیام امام امیرالمومنین علیه‌السلام‏، دار الکتب­الاسلامیه، تهران‏.
-        موسوی،‏ سیدعباس علی، (1418)، شرح ‏نهج‏البلاغة، دار الرسول‏الأکرم، بیروت.
-        موسوى­زنجانى، سیدابراهیم، (1413)، عقائد الإمامیة الإثنی عشریة، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت.
-        نقیب‌زاده جلالی، میرعبدالحسین، (1374)، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، کتابخانه طهوری، تهران.
-        هاشمی، سید‌حسین، (1378)، «مطهری و فطرت در قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 17 و 18، بهار و تابستان.
-        هاشمی­خویى، میرزا حبیب‌الله، (1400)، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة، مکتبة الإسلامیة، تهران.