گفتمان کاوی تفسیر شیعه در کوفه؛ بازپژوهی اندیشه های تفسیری "سعید بن جبیر"

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (پردیس فارابی).

2 استادیار دانشگاه تهران

چکیده

کارکرد موثر روش "گفتمان کاوی تاریخی" در حوزه ی مطالعات دینی و به طور خاص در حوزه ی تفسیر قرآن، ما را بر آن داشت تا به تحلیل گزاره های تفسیری سعید بن جبیر در جایگاه یکی از مفسران تاثیرگذار شیعه در کوفه بپردازیم. کاربست این روش، نشان داد روح حاکم بر تفسیر سعید گفتمان های "تاریخی" و "فقهی" است که با مضامین شیعی پیوند خورده، ساخت بیانیِ این گفتمان ها نیز یا پرسمانی و یا غیرتاویلی است؛ اولی ناظر به ویژگی آغاز فرهنگ پرسش گری و ایجاد زمینه ای برای مرجعیت زایی کلام پیامبر و قرآن در این مقطع زمانی که مورد هجمه قرار گرفته بود و دومی بیانگر هیمنه ی خوانش عرفی و قرائت استاندارد بر تفسیر سعید که البته برخی از مفاهیم بنیادین تشیع از آن استثنا شده، این خوانش عرفی، همان طور که می دانیم، بعدها تحت عنوان فهم پذیری قرآن، تبدیل به بحثی کاملا علمی گشته است.
کلمات کلیدی: سعید بن جبیر، تاریخ تفسیر امامیه، تفسیر روایی، تفسیر کوفه، گفتمان کاوی تاریخی، گفتمان محمد، نبوت شناسی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Discourse Investigation of Shiite Exegesis is Kūfa; Reviewing Exegetical Views of “Saʽīd b. Jubayr:

نویسندگان [English]

  • Ali Raad 1
  • maryam velayati Kababian 2
1 Tehran University
2 Tehran University
چکیده [English]

The effective function of “historical discourse investigation” in religious studies and especially in Quran exegesis, pushed us to analyze Saʽīd b. Jubayr’s exegetical statements, as one of the most Shiite effective exegetes in Kūfa. Applying this method, we prove that the prevalent atmosphere of the Saʽīd’s exegesis is “historical” and “jurisprudential” discourse, which connects with Shiite materials, and the structure of this discourse is Questioning or Non–Ta’avīlī; the former indicates the beginning of “questioning culture” and paving the way for giving Authority to the Quran and the Prophet’s speech and the latter points to practical and standard reading (recitation of the Quran) dominating the Saʽīd’s exegesis of which some Shiite fundamental concepts are distinguished. This practical reading, by the title of “acceptance of understanding the Quran” became later a mere scientific discussion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Saʽīd b. Jubayr
  • Imamī exegesis history
  • traditional exegesis
  • Kūfī exegesis
  • historical discourse investigation
  • Mohammad’s discourse
  • knowing the Prophecy
  1. احمدزاده، سید احمد، 1392ش، نقش امام سجاد ع در معارف اعتقادی امامیه، علی راد، دانشگاه قرآن و حدیث.
  2. ایروانی نجفی، مرتضی؛ شاه پسند، الهه، 1390ش، "نقدی بر نظریه ی تحریم تدریجی خمر"، آموزه های قرآنی، شماره 14.
  3. بیابانی اسکویی، محمد، 1390ش، نبوت، تهران: انتشارات نبأ.
  4. راد، علی، 1393ش، "گونه شناسی احادیث تفسیری؛ از نظریه تا تطبیق"، تفسیر اهل بیت (ع)، سال دوم، شماره اول.
  5. راد، علی؛ قاضی زاده، کاظم، 1390ش، "بررسی دو نظریه درباره ی وارثان برگزیده ی قرآن" (با تاکید بر احادیث امامیه)، فصلنامه علوم حدیث، سال شانزدهم، شماره 61.
  6. رحمان ستایش، محمدکاظم؛ غلامعلی، مهدی، 1394ش، "نقد پنداره ی رویگردانی محدثان شیعی از اسناد"، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال دوازدهم، شماره 3، پیاپی 27.
  7. عزیزی، حسین؛ رستگار، پرویز؛ بیات، یوسف، 1380ش، راویان مشترک؛ پژوهشی در بازشناسی راویان مشترک شیعه و اهل سنت، قم: بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه قم).
  8. فاریاب، محمدحسین، 1391ش، "بازخوانی براهین عقلی متکلمان امامیه بر عصمت امام تا پایان قرن پنجم هجری"، اندیشه نوین دینی، سال 8،  شماره 30.
  9. مادلونگ، ویلفرد، 1387ش، مکتب ها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
  10. محمدی ری شهری، محمد، 1393ش، دانشنامه ی امام مهدی عج برپایه ی قرآن، حدیث و تاریخ، با همکاری سیدمحمدکاظم طباطبایی و جمعی از پژوهشگران، ترجمه ی عبدالهادی مسعودی، قم: دارالحدیث.
  11. مهدوی راد، محمدعلی، 1382ش، آفاق تفسیر، تهران ـ ایران: نشر هستی نما.
  12. مهدوی راد، محمدعلی، 1391ش، "اسلام اموی؛ بنیادها و آموزه ها"، آینه پژوهش، دوره 23، شماره 133.
  13. نصراوی، محمد، 1394ش، بازسازی گفتمان محمد ص در صحیفه ی سجادیه، احمد پاکتچی، گروه زبان شناسی عمومی دانشگاه علامه طباطبایی.
  14. نفیسی، شادی؛ میرهاشمی، فاطمه، 1393ش، "همّ یوسف در پرتو روایات اهل بیت ع"، تفسیر اهل بیت ع، دوره 2، شماره 2.

عربی

  1. ابن أبی الحدید، 1378ش، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی جا: دار إحیاء الکتب العربیة - عیسى البابی الحلبی وشرکاه.
  2. ابن اثیر، عز‌الدین أبو‌الحسن على بن ابى الکرم‏، 1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت - لبنان: دارالصادر.
  3. ابن وضاح، محمد، 1416ق، البدع و النهی عنها، به کوشش عمرو سلیم، قاهره، جده: مکتبة ابن تیمیه ـ مکتبة العلم.
  4. احمد بن أبى یعقوب بن جعفر بن وهب واضح معروف به یعقوبى، بى تا، تاریخ الیعقوبى، بیروت: دار صادر.
  5. احمدزکی، صفوت، بی تا، جمهرة خطب العرب فی عصور العربیة الزاهرة، قاهره ـ مصر: المکتبة العلمیة.
  6. إربلی، علی بن أبی الفتح، بی تا، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بیروت لبنان: دار الأضواء.
  7. الازدی، فضل بن شاذان، 1363ش، الایضاح، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  8. الأزدی، عبد الغنی، 1410ق، کتاب المتوارین، تحقیق: مشهور حسن محمود سلمان، دمشق: دار القلم للطباعة والنشر و التوزیع.
  9. بحرانی، سید هاشم، بی تا، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة / مؤسسة البعثة قم: بی نا.
  10. البراقی نجفی، سید حسین بن سید احمد، 1407ق، تاریخ الکوفه، تعلیق و اضافات: سید محمدصادق بحرالعلوم، بیروت لبنان: دارالاضواء.
  11. ترندک، جواد، 1378ش، تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطور تفسیر، تهران: پیام آزادی.
  12. ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، 1420ق، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین و محمد هادى معرفت، بیروت: دار المفید.
  13. حسینی میلانی، علی، 1428ق، الرسائل العشر فی الاحادیث الموضوعه فی کتب السنه، قم: الحقائق.
  14. الحسینی، حیدر سید موسی وتوت،  1427ق، سعید بن جبیر و مرویاته فی الاخبار و الحدیث و التفسیر، بی جا: انتشارات الاعتصام.
  15. الحیدری، سید کمال، 1391ش، وهابیت استمرار فکر امویان، قم: جامعة المصطفی.
  16. دینوری، ابن قتیبه، 1410ق، الإمامة و السیاسة. به کوشش ع. شیری. بیروت - لبنان: دارالاضواء.
  17. السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، 1408ق، تاریخ الخلفا، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالجیل.
  18. صنعانی، عبدالرزاق، بی تا، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن اعظمی، بی جا: بی نا.
  19. طباطبایی، سید محمد حسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  20. طبرانی، سلیمان بن احمد، بی‌تا، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی السلفی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
  21. طبرسى، فضل بن حسن، 1372 ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمد جواد بلاغى، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
  22. طوسى، محمد بن حسن، بی تا، التبیان فى تفسیر القرآن، مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانى و تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
  23. العمرانی، احمد، ۱۴۳۲ق، موسوعه مدرسه مکه فی التفسیر، : قاهره ـ مصر: دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمة.
  24. عیاشی، محمد بن مسعود، بی تا، تفسیر العیاشی، تحقیق: الحاج السید هاشم الرسولی المحلاتی، تهران: المکتبة العلمیة الإسلامیة.
  25. القرشی، باقرشریف، 1409ق، حیاة الامام زین العابدین دراسة و تحلیل، بیروت: دار الاضواء.
  26. قمی، على بن ابراهیم، 1367ش، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوى جزایرى، قم: دار الکتاب.

41.الکوفی، ابن أبی شیبة، 1409ق، المصنف، تحقیق: سعید اللحام، بیروت لبنان: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

  1. محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، 1414ق، اعتقادات الامامیه و تصحیح الاعتقاد، قم: کنگره شیخ مفید.
  2. محمد بن محمد بن نعمان (شیخ المفید)، 1414ق، خلاصة الایجاز، بیروت: دارالمفید.
  3. المزی، یوسف، 1409ق، تهذیب الکمال، تحقیق: دکتر بشار عواد معروف، بیروت ـ لبنان: موسسة الرساله.
  4. مقدسى، محمد بن أحمد، 1411ق، أحسن التقاسیم فى معرفة الأقالیم، القاهرة: مکتبة مدبولى.
  5. میرزانوری، حسین، 1408ق، مستدرک الوسائل، بیروت: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
  6. النشار، علی، سامی، 1429ق، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، قاهره: دارالسلام، دارالمعارف.
  7. C.judd Steven , 2014, Religious scholars and the omayyads; piety minded supporters of the Marvanid caliphate, Routledge.