تبیینی از پایه‌های نظری تفسیر ساختارگرایانۀ قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر دفتر آینده پژوهی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملّی و تحقیقات راهبردی، تهران، ایران.

چکیده

سنّت تفسیری در طول قرن‌ها، با نوآوری و بالندگی در حوزۀ رویکردهای خود همراه بوده است. باقی ماندن مسائل پاسخ نیافته و ظهور مسائل نوپدید در حوزۀ مطالعات قرآنی، سبب شده تا ضرورت تکاپو برای دست‌یافتن به رویکردهای نو در فهم قرآن همچنان تا روزگار معاصر احساس شود. رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر سوره‌های قرآن، که هر سورۀ قرآن را به مثابه یک متن منسجم و دارای ارتباط نظام‌مند بین اجزاء می‌نگرد، یکی از رویکردهای نوپدید در حوزۀ تفسیر قرآن است که علیرغم طی مسیر بالندگی خود، هنوز نیازمند تقویت و پالایش پایه‌‌های نظری خود است. نوشتار حاضر نگاهی نقّادانه به اشکالات مطرح از سوی مخالفان این رویکرد دارد و به تحلیل انتقادی موانع این رویکرد در ساحت نظری، که صحّت و قابلیّت پذیرش این رویکرد را به چالش می‌کشند، پرداخته است. از بین رفتن قرائن فرهنگی و زبانی عصر نزول قرآن، عدم انطباق چینش آیات قرآن بر ترتیب نزول، توقیفی نبودن چینش قرآن و فقدان پشتوانه‌های قرآنی و روایی از جمله مهم‌ترین اشکالات حوزۀ نظری رویکرد تفسیر ساختارگرایانه در دیدگاه منتقدان آن تلقی می‌شوند. نتیجۀ این تحلیل حاکی از آن است که برخی از این موانع اختصاص به رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر قرآن ندارند، بلکه تمام رویکردهای تفسیری را نشانه رفته‌اند. همچنین این مطالعه ضرورت تقویت برخی از مبانی رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر مانند توقیفی بودن چینش سوره‌های قرآن را روشن می‌سازد و با تأکید بر لزوم تبیین و ترویج پژوهش‌های نوین صورت گرفته در این حوزه، مبانی نظری این رویکرد تفسیری را مستحکم و قابل دفاع می‌داند.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق

بررسی اشکالاتی که از سوی منتقدان در حوزۀ مباحث نظری رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر قرآن عنوان شده‌اند، نشان می‌دهد که این رویکرد از حیث نظری مستحکم و قابل دفاع است. البته در برخی از موضوعات مانند توقیفی بودن چینش سوره‌های قرآن و پشتوانه‌های قرآنی و روایی نیاز به تقویت مبانی نظری این رویکرد و بیش از آن تبیین و ترویج این مبانی وجود دارد. پژوهش‌های نوین صورت گرفته در حوزه مطالعۀ ساختارمندی قرآن، با نتایج جدیدی همراه بوده که پاسخ‌گوی موانع مطرح شده از سوی منتقدان این رویکرد است و ضروری است مورد توجه قرار گیرند.

از سوی دیگر باید توجه داشت که برخی از موانعی که از سوی منتقدان رویکرد ساختارگرایانه مطرح شده است، تنها این رویکرد را نشانه نرفته‌اند بلکه متوجه تمام رویکردهای تفسیری موجود هستند. از جملۀ این موانع می‌توان به از بین رفتن قرائن فرهنگی و زبانی عصر نزول قرآن، احتمال وقوع تفسیر به رأی در تفسیر و فقدان پشتوانه‌های قرآنی و روایی اشاره کرد. نمی‌توان این موضوعات را تحت عنوان موانع تفسیر ساختارگرایانه محصور دانست. لذا نقد صحیح رویکرد ساختارگرایانه تحت این عناوین طلب می‌کند تا قوت و ضعف تمام رویکردهای تفسیری قرآن در مقایسه با یکدیگر مورد سنجش قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Explanation of Theoretical Foundations of Qur’anic Structural Interpretation

نویسنده [English]

  • farhad ahmadi ashtiani
Researcher, The Office of Futurology of the Supreme National Defense University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The interpretive tradition has witnessed innovation and growth in its approaches over the centuries. The unanswered questions have led to the pursuit of new approaches to understanding the Qur’an until today. The structural approach to the interpretation of Qur’anic chapters, which considers each Surah a coherent text with a systematic connection between its components, is one of the emerging approaches in the field of Qur’anic interpretation that still needs to strengthen and refine its theoretical foundations. This article critically analyzes the barriers of this approach in the theoretical field, challenging the validity and acceptability of this approach. Lack of cultural and linguistic evidence of the revelation of the Qur’an, inconsistency of the order of Qur’anic verses with the order of revelation, non-confiscation of the Qur’anic order, and lack of Qur’anic and narrative support are among the most important obstacles to the structural interpretation approach. The result of this analysis suggests that some of these obstacles are not specific to the structural approach to the interpretation of the Qur’an. Rather, they have targeted all interpretive approaches. This analysis also makes it clear that the structural approach to the interpretation of the Qur’an, although in some issues such as the confinement of the order of Surahs needs to strengthen its principles and further explain and promote these principles, in general in its theoretical field is strong and defensible.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pathology of Structural Interpretation
  • Iqtidāb
  • Interpretation by Self-Opinion
  • Collection of ‎Qur’an
  • Era of Qur’an Revelation
  1. قرآن کریم.
  2. آقایی، سید علی(1386ش)، «انسجام قرآن؛ رهیافت فراهی-اصلاحی در تفسیر»، پژوهش‌های قرآنی، دوره 13، صص 259-‏‏216.‏
  3. ابن ابى حاتم، عبدالرحمن بن محمد(1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، عربستان: مکتبة نزار مصطفى الباز.‏
  4. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله(1404ق)، شرح نهج البلاغة، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.‏
  5. ابن اثیر، مبارک بن ابى الکرم محمد(1367ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.‏
  6. ابن بابویه، محمدبن على (1380ش)، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه منصور پهلوان، محقق علی اکبر غفاری، قم: ‏دارالحدیث.‏
  7. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر( 1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیه.‏
  8. ابوزهره، محمد(1418ق)، المعجزة الکبرى القرآن، قاهره: دارالفکر العربى.‏
  9. احمدی آشتیانی، فرهاد (1398ش)، «بازکاوی مفهوم ولایت در سیاق آیه 55 سوره مائده با تأکید بر پیوستگی آیات»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 52، شماره 2، صص 203-221
  10. اخوت، احمدرضا (1392ش)، روش‌های تدبر سوره‌ای، تهران: انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع).‏
  11. استرآبادى، على( 1409ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.‏
  12. ایازی‌، سید‌ محمد علی(1380ش)، چهره پیوسته قرآن، تهران: نشر هستی‌ نما.‏
  13. بازرگان، عبدالعلى(1372ش)، نظم قرآن‌، تهران: پژمان.‏
  14. باقلانی، ابوبکر محمد بن الطیب(بی‌تا)، اعجاز القرآن، تحقیق سید احمد‌ صقر‌، چاپ سوم‌، مصر: دار المعارف.‏
  15. بستانی، محمود(1424ق)، التفسیر البنائی للقرآن الکریم، مشهد: آستان قدس رضوی.‏
  16. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم(1376ش)، قرآن ناطق، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.‏
  17. جوادی آملی، عبدالله(1386ش)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.‏
  18. حجتی، محمدباقر(1386ش)، پژوهشی در تاریخ قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.‏
  19. حر عاملى، محمد بن حسن(1409ق)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت ‏‏(ع).‏
  20. حسکانى، عبیدالله بن احمد(1411ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد ‏اسلامى.‏
  21. حسین، طه(1388ش)، آئینه اسلام، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، قم: انتشارات رسالت.‏
  22. حسینی، علی‌اکبر(1394ش)، نظریه وحدت موضوعی سوره‌ها نگرش‌ها و چالش‌ها، قم: پژوهشکده فرهنگ و معارف ‏قرآن.‏
  23. خامه‌گر، محمد (1395ش)، مجموعه کامل ساختار سوره های قرآن، قم: موسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین.‏
  24. خامه‌گر، محمد(1386ش)، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، قم: شرکت چاپ و نشر بین الملل.‏
  25. خوش‌منش، ابوالفضل(1388ش)، حمل قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.‏
  26. خولی، امین(1933م)، «تفسیر»، دایره المعارف الاسلامیه، احمد شنتاوی و دیگران، بیروت: دار الفکر.‏
  27. خویی‌، سید‌ ابو‌القاسم(1395ش)، البیان‌ فی تفسیر القرآن، بیروت: دار‌ الزهراء.‏
  28. درّاز، محمد عبدالله(1426ق)، النباء العظیم، قاهره: دارالقلم للنشر و التوزیع.‏
  29. زرقانی، محمد عبدالعظیم(1996م)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار الفکر.‏
  30. زرکشی، بدرالدین(1391ش)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالمعرفة.‏
  31. زمخشرى، محمود بن عمر (1979م)، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.‏
  32. زمخشرى، محمود بن عمر(1417ق)، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیة.‏
  33. سید قطب(1386ش)، فی ظلال القرآن، ترجمه مصطفی خرم دل، تهران: احسان.‏
  34. سیوطى، جلال الدین (1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى.‏
  35. سیوطى، جلال الدین(1404 ق)، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى.‏
  36. سیوطى، جلال الدین(2000م)، ترتیب سور القرآن، بیروت: دار و مکتبة الهلال.‏
  37. شوکانی، محمدبن علی(بی‌تا)، فتح القدیر، بیروت: دار المعرفه.‏
  38. شیبانى، محمد بن حسن(1413 ق)، نهج البیان عن کشف معانى القرآن، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامى.‏
  39. صالح، صبحی(1372ش)، مباحث فی علوم القرآن، قم: منشورات الرضى.‏
  40. طباطبایى، سید محمد حسین(1374ش)‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمة سید محمدباقر موسوى همدانى‏، قم: جامعه ‏مدرسین حوزه.‏
  41. طبرى، ابوجعفر محمدبن جریر(1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دارالمعرفه.‏
  42. طیب، سیدعبد الحسین(1378ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.‏
  43. عتر، نورالدین(1416ق)، علوم القرآن الکریم، دمشق: مطبعة الصباح.‏
  44. فرحات، احمدحسن(1421ق)، فی علوم القرآن، عمان: دار عمار.‏
  45. فریدوجدی، محمد(1986م)، المصحف المفسر، مصر: دارالمعارف.‏
  46. فقهى‌زاده، عبدالهادى(1374ش)، پژوهشى‌ در نظم قرآن، تهران: جهاد دانشگاهى.‏
  47. کاشانی، نورالدین (1410ق)، تفسیر معین، قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشى. ‏
  48. لسانی فشارکی، محمدعلی و‎ ‎دیگران(1377ش)، زبان قرآن،‎ ‎تهران:‏‎ ‎مرکز‎ ‎تحقیقات‎ ‎دانشگاه‎ ‎امام‎ ‎صادق (ع).‏
  49. لوبون، گوستاو(2012م)، حضارة العرب، ترجمه عادل زعیتر، قاهره: مؤسسه هنداوی.‏
  50. متقی هندی، علی بن حسام( 1409ق)، کنز العمال، بیروت: موسسه الرساله.‏
  51. مجلسى، محمد باقر(1403 ق)، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.‏
  52. مجیدى، محمدرضا(1384ش)، «بررسی امکان فهم وجواز تفسیر قرآن در دیدگاه فریقین»، پژوهش‌های دینی، دوره 1، ‏شماره 1، صص 192-173.‏
  53. مدنی شیرازی، على‌خان بن أحمد(1384ش)، الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول، مشهد: مؤسسة آل ‏البیت (ع) لإحیاء التراث.‏
  54. مدنی، محمد محمد(1991م)، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سوره النساء، مصر: بی‌نا.‏
  55. معرفت، محمدهادی(1393ش)، تاریخ قرآن، تهران: سمت.‏
  56. مغنیه، محمدجواد(1424ق)، تفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الإسلامیة.‏
  57. مفید، محمد بن محمد(1413ق)، الإختصاص، چاپ اول، قم: کنگره شیخ مفید.‏
  58. مقاتل بن سلیمان(1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دارإحیاء التراث.‏
  59. مکارم شیرازى، ناصر (1385ش)، قرآن و آخرین پیامبر، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‏
  60. مومنی، عابدین؛ ضیاءفر، حامد (1397ش)، «واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره 23، صص 297-318.
  61. نصیری، علی(1389ش)، «بررسی امکان و‎ ‎جواز‎ ‎تفسیر‎ ‎قرآن‎ ‎از‎ ‎منظر فریقین»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن، شماره 7، ‏صص 38-9.‏
  62. نصیریان، یدالله(1378ش)، علوم بلاغت و اعجاز قرآن، تهران: سمت.