ارزیابی نظریه‌های احباط و تکفیر با سنجه احادیث اهل بیت علیهم السلام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تدوین سازمان‌های دانش، پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

«احباط و تکفیر» آموزه‌ای قرآنی است که اندیشمندان مسلمان در فهم حقیقت آن اختلاف کرده‌اند. از این اختلافات، سه نظریه‌ی عمده متولد شده، که صاحبان آنها همگی، فهم خود را مستند به قرآن می‌کنند: نظریه «تحابط کلی»؛ نظریه «نفی کلی تحابط» (نظریه موافات)؛ نظریه «احباط جزئی». پژوهش‌های مختلفی در اثبات یا ردّ هر یک از این نظریه‌ها صورت گرفته، اما آنچه در این میان کمتر مورد توجه قرار داشته، ارزیابی نظریه‌های مذکور با سنجه احادیث است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که: «احادیث اهل‌بیت(ع) در باب احباط وتکفیر همسو با کدام‌یک از نظریه‌های موجود است؟». محدوده پژوهش، احادیث منقول از اهل‌بیت(ع) است و منابع احادیث نیز اعم از جوامع حدیثی و تفاسیر روایی است. نتیجه‌ی جست‌وجوی گسترده‌ای که در جوامع حدیثی و تفاسیر روایی صورت گرفت، این است که احادیث احباط و تکفیر بر سه دسته‌اند: احادیث تأییدی یا استشهادی؛ احادیث تبیینی و احادیث تطبیقی. از هیچ‌یک از این سه دسته نمی‌توان به صراحت و به دلالت مطابقی، مطلبی در باره حقیقت احباط و تکفیر و تأیید یا ردّ نظریه‌های موجود پیدا کرد، اما-با تبیینی که در متن مقاله آمده- می‌توان چنین استنباط کرد که نظریه سوم (احباط جزئی)، با مدلول التزامی احادیث احباط و تکفیر همراهی بیشتری دارد

تازه های تحقیق

دستاوردهای پژوهش را می‌توان در امور ذیل خلاصه کرد:

  1. در باره احباط و تکفیر آنچه را که در احادیث به ما رسیده، می‌توان بر سه قسم کرد:

الف) احادیثی که در آنها ائمه اهل‌بیت(ع)، آیاتی از قرآن را در تأیید سخنان‌شان ذکر کرده‌اند (احادیث تأییدی یا استشهادی).

ب) احادیثی که به بیان و شرح برخی از آیات احباط و یا تکفیر پرداخته، که مخاطب در فهم تعبیر قرآن از عملی که سبب احباط می‌شود، دچار اشکال بوده و معنای آیات برایش واضح نبوده است (احادیث تبیینی).

ج) احادیثی که علاوه بر آنچه در آیات قرآن به عنوان عامل احباط یا تکفیر ذکر شده، مصادیق دیگری برای احباط یا تکفیر بیان می‌کنند (احادیث تطبیقی).

  1. از هیچ‌یک از این سه دسته نمی‌توان به صراحت و به دلالت مطابقی، مطلبی در باره حقیقت احباط و تکفیر و تأیید یا ردّ نظریه‌های موجود پیدا کرد.
  2. در عین حال، می‌توان ادعا کرد که نظریه سوم با آنچه از مدلول التزامی احادیث احباط و تکفیر قابل استنباط است، هماهنگ‌تر است؛ زیرا متعلق حبط در آیات احباط، عمل است و در احادیث، سخنی از تأویل آیات احباط و تکفیر در بین نیست و عدم تأویل، دلالت بر اعتبار ظاهر کلام الهی دارد. این در حالی است که نظریه‌ی «نفی کلی تحابط» (نظریه موافات)، از ظاهر آیات عدول کرده و به تأویل گرفتارشده است.

از سوی دیگر، نظریه‌ی «تحابط کلی» (نظریه معتزله) به تعمیم پدیده تحابط و رابطه ازبین‌برندگی میان همه حسنات و سیئات حکم کرده است، در حالی که مستند این حکم، ادله عقلیِ مخدوش و برخی شواهد قرآنیِ ناکافی و دارای معارض است.

و اما نظریه سوم (تحابط جزئی) بر اخذ به ظاهر آیات وفادار مانده است و از تعمیم غیر متکی به دلایل تام عقلی یا نقلی خودداری می‌ورزد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Evaluating the theories of abhorrence and takfir by measuring the Ahl al-Bayt (peace be upon them) hadiths

نویسنده [English]

  • abdorrahim soleimani behbahani
Assistant Professor of Knowledge Organizations Editing Department, Islamic Information and Documents Management Research Institute, Islamic Science and Culture Research Institute
چکیده [English]

"Affront and takfir" is a Quranic teaching that Muslim thinkers have disagreed about its truth. From these differences, three major theories were born, the owners of which all document their understanding in the Qur'an: the theory of "general convergence" (Mu'tazila theory); The theory of "the total negation of interaction" (or: the theory of Mowafat, the theory of the advanced theologians of Imamia); The theory of "partial frustration" (the theory of some contemporary theologians, hadith scholars and commentators). Various studies have been conducted to prove or disprove each of these theories, but what has received less attention among them is the evaluation of the mentioned theories with the criteria of the hadiths of the Ahl al-Bayt (peace be upon them). The main question of the present research is whether the Hadith heritage of Imamiyyah can help us in understanding and discovering the correct saying in this matter. The result of an extensive search in hadith sources is that the hadiths of rejection and rejection are divided into three categories: hadiths of confirmation or martyrdom; Explanatory hadiths and comparative hadiths. From none of these three categories, it is possible to find an article about the truth of frustration and excommunication and confirmation or rejection of the existing theories, but - with the explanation given in the text of the article - it can be concluded that the third theory (partial frustration ), it is more associated with the obligatory meaning of hadiths of abbot and takfir.

کلیدواژه‌ها [English]

  • coordination of actions
  • Frustration and excommunication
  • hadiths of rejection and takfir
  • General coordination
  • partial frustration
  1. آمدی، سیف الدین (1423ق). أبکار الأفکار فی اصول الدین. تحقیق: احمد محمد مهدی. قاهره: دار الکتب.
  2. ابن‌شعبة حرّانی، حسن‌بن‌علی(1404ق) تُحَفُ العُقول فیماجاءَ مِنَ الحِکَمِ وَ الْمَواعظ مِنْ آل‌ الرّسول. تحقیق: علی‌اکبر غفاری. چاپ دوم. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
  3. ابن‌فارس، احمد(1404ق). معجم مقاییس اللغة. تصحیح: عبدالسلام محمد هارون. چاپ اول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  4. ابن‌قولویه، جعفربن‌محمد(1356ش). کامل الزیارات. تصحیح: عبدالحسین امینی. چاپ اول. نجف اشرف: دار المرتضویة.‏
  5. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم(1414ق). لسان العرب. چاپ سوم. بیروت: دار صادر.‏
  6. ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف(1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. تحقیق: محمد جمی صدقی. بیروت: دار الفکر.
  7. اربلی، علی‌بن‌عیسی (1381ق). کشف الغمّة فی معرفة الأئمة. تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی. چاپ اول. تبریز: بنی‌هاشمی.‏
  8. اردبیلی، احمدبن‌محمّد(1419ق). الحاشیة علی إلهیات الشرح الجدید للتجرید. تحقیق: احمد عابدی. چاپ دوّم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  9. بحرانى‏، ابن‌میثم(1406ق). قواعد المرام فی علم الکلام. ‏تحقیق: سید احمد حسینی. چاپ دوم. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
  10. تفتازانی، سعد الدّین(1409ق). شرح المقاصد. تحقیق: عبدالرحمن عمیره. چاپ اوّل. قم: الشریف الرّضی.
  11. جرجانی، میرسیّد شریف(1325ق). شرح المواقف. تصحیح بدرالدین نعسانی، چاپ اوّل. قم: شریف رضی.
  12. جوادی آملی، عبدالله(1382). معاد در قرآن. قم: انتشارات اسراء.
  13. جوادی آملی، عبدالله(1385). تسنیم. جلد 10. قم: مرکز نشر اسراء.
  14. جوادی آملی، عبدالله(1388). تسنیم. جلد 17. قم: مرکز نشر اسراء،
  15. جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد(1376ق). الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطّار، چاپ اوّل. بیروت: دارالعلم للملایین.
  16. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تصحیح و تحقیق: حسن حسن زاده آملی. چاپ چهارم. قم: مؤسّسه النّشر الإسلامی.
  17. حمصی رازی، سدیدالدّین(1412ق). المنقذ من التقلید. چاپ اوّل. قم: مؤسّسه النشر الإسلامی.
  18. حمیری، نشوان‌بن‌سعید(1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم‏. تحقیق: مطهربن‌علی اریانی؛ یوسف محمد عبدالله و حسین‌بن‌عبدالله عمری. چاپ اول. دمشق: دار الفکر.
  19. حنفی، ابن‌ابی‌العز(2005م‏). شرح العقیدة الطحاویة. تحقیق ناصرالدین آلبانی. چاپ اول. بغداد: دار الکتاب العربی.
  20. حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه(1415ق). تفسیر نور الثقلین. تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی. چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان.‏
  21. راغب اصفهانی. حسین‌بن‌محمّد(1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. چاپ اوّل. بیروت: دار القلم.
  22. رضی، محمدبن‌حسین(1414ق). نهج البلاغة. تحقیق: صبحی صالح. چاپ اول. قم: هجرت.‏
  23. زبیدى، محمدبن‌محمد(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: علی شیری. چاپ اول. بیروت: دار الفکر.‏
  24. زمخشری، محمودبن‌عمر(1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. چاپ سوم. بیروت: دار الکتاب العربی.‏
  25. سبحانی، جعفر(1383). منشور جاوید. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  26. سبحانی، جعفر(1412ق). الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل‏. چاپ سوّم. قم: المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیه.
  27. سبزواری، ملّاهادی(1360). التعلیقات علی الشّواهد الرّبوبیة. ضمن کتاب الشواهد الربوبیة. صدرالدین محمد شیرازی. تصحیح و تعلیق: سید جلال‌الدین آشتیانی. چاپ دوّم. مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
  28. سبزواری، ملّاهادی(1383). أسرار الحکم. تصحیح: کریم فیضی. چاپ اوّل. قم: مطبوعات دینی.
  29. سید مرتضی، ابوالقاسم علی‌بن‌حسین(1411ق). الذخیرة فی علم الکلام. تحقیق: سید احمد حسینی. قم: مؤسّسه النشر الإسلامی.
  30. سیوری، فاضل مقداد(1405ق).‏ ارشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین. تحقیق: سید مهدی رجایی. قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى‏.
  31. سیوری، فاضل مقداد(1422ق). اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة. تحقیق: شهید قاضی طباطبایی. چاپ دوّم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  32. شعیری، محمدبن‌محمد(بی‌تا). جامع الأخبار. چاپ اول. نجف: مطبعة حیدریة.
  33. صدوق، محمّدبن‌علی (1362). الخصال. تحقیق: علی‌اکبر غفاری. چاپ اول. قم: انتشارات جامعه مدرسین‏.
  34. صدوق، محمّدبن‌علی(1376). الأمالی. چاپ ششم. تهران: کتابچی.
  35. صدوق، محمّدبن‌علی(1378ق). عیون أخبار الرضا(ع). تحقیق: مهدی لاجوردی. ‏چاپ اول. تهران: نشر جهان.‏
  36. صدوق، محمّدبن‌علی(1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. چاپ دوّم. قم: الشّریف الرّضی.
  37. صفار، محمدبن‌حسن(1404ق)‏. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏. تصحیح: محسن کوچه باغی. چاپ دوم. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
  38. طایی، نجاح(1439ق). تفسیر اهل البیت علیهم السلام. چاپ اول. قم: دارالهدی لإحیاء التراث.
  39. طباطبایی، سید محمد حسین(1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
  40. طبرسی، احمدبن‌علی(1403ق). الاحتجاج علی أهل اللجاج. تحقیق: محمدباقر خرسان. چاپ اوّل. مشهد: نشر مرتضی.
  41. طبرسی، فضل‌بن‌حسن(1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏. تحقیق محمد جواد بلاغی. چاپ سوّم. تهران: ناصر خسرو.
  42. طوسی، محمدبن‌الحسن‏(1414ق). الأمالی. تحقیق: مؤسسة البعثة. چاپ اول. قم: دار الثقافة.
  43. طوسی، محمدبن‌الحسن(1394). تمهید الاصول فی علم الکلام. چاپ اول. قم: انتشارات رائد.
  44. طوسی، محمدبن‌الحسن(1406ق). الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد. چاپ دوّم. بیروت: دار الأضواء.
  45. طوسی، محمدبن‌الحسن(بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: احمد قصیر عاملی. چاپ اوّل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  46. عیاشی، محمدبن‌مسعود(1380ق). تفسیر العیاشی. تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول. تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
  47. فخر رازی. محمد‌بن‌عمر(1420ق). التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب). چاپ سوم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  48. فرات کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم کوفی (1410ق). تفسیر فرات الکوفی. تحقیق: محمد کاظم. چاپ اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.‏
  49. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد(1409ق). کتاب العین. چاپ دوّم. قم: نشر هجرت.
  50. فیومی، احمدبن‌محمد(1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. چاپ دوم. قم: موسسه دار الهجرة.
  51. قاری، ملاعلی‏(1428ق). شرح کتاب الفقه الاکبر. تعلیق: علی محمد دندل. چاپ دوم. بیروت: دار الکتب العلمیة.‏
  52. قاضی عبدالجبّار، عبدالجبّار‌بن‌أحمد(1422ق). شرح الاصول الخمسة. تعلیق: أحمدبن‌حسین‌بن‌أبی‌هاشم. چاپ اوّل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  53. قاضی عبدالجبّار، عبدالجبّار‌بن‌أحمد(بی‌تا). متشابه القرآن. تحقیق: عدنان محمد زرزور، چاپ اوّل. القاهرة: مکتبه دار التراث.
  54. کلینی، محمّدبن‌یعقوب(1407ق‏). الکافی. تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر غفّاری و محمّد آخوندی. چاپ چهارم‏. تهران: دار الکتب الإسلامی‏.
  55. ماتریدى، محمدبن‌محمد(1426ق). تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى). تحقیق: مجدی باسلوم. چاپ اول. ‏بیروت،:دار الکتب العلمیة و منشورات محمد علی بیضون‏.
  56. مجلسی، محمّدباقر(1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار. چاپ دوّم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  57. مصباح یزدی، محمدتقی(1387ش). آموزش عقاید. چاپ سی و پنجم. تهران: مرکز چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی‌.
  58. معرفت، محمدهادی(1429ق). التمهید فی علوم القرآن (جلد2). ویرایش جدید. چاپ دوم. قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید..
  59. مفید، محمدبن‌محمدبن‌نعمان(1413ق). المسائل السرویة. تحقیق: عبدالحمید صائب. قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ الفید.
  60. مفید، محمدبن‌محمدبن‌نعمان(1413ق). اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. چاپ اوّل. قم: المؤتمر العالمی للشّیخ المفید .

موسوی سبزواری، عبدالأعلى (1409ق). مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. بی‌جا: دفتر سماحة آیت الله العظمی السبزواری