واکاوی رویکرد ابن‌عباس درمورد جواز یا عدم جواز تأویل قرآن و کارکرد معنایی آن در روایات تفسیری وی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی مرکز آموزش عالی اقلید

2 دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهیدچمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

 تأویل قرآن از مسائل بسیار مهم و اساسی در حوزه علوم قرآنی و تفسیر است که از جهت انحصار یا عدم انحصار آن به خداوند، از دیرباز مورد توجه عالمان و دانشمندان دینی در این حوزه بوده‌است. روایات از مهم‌ترین منابعی هستند که ما را به آراء و دیدگاه‌های گوناگون در این‌باره رهنمون می‌‌سازد. در این‌میان ابن‌عباس از کسانی است که هردو دیدگاه امکان یا عدم امکان تأویل، از وی منقول است. لذا، این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل داده‌ها به دنبال حل تعارض روایات وی دراین‌باره بوده و به این نتیجه مهم دست یافته که وی معتقد به جواز تأویل قرآن جز در حوزه متشابهاتی همچون زمان قیامت است. استخراج معنای مستفاد ابن‌عباس از واژه مذکور، دومین هدف پژوهش حاضر بوده که با تحلیل و بررسی‌های انجام شده کارکردهای «حمل بر متشابهات»، «تفسیر» و «بطن» از روایاتی از وی که در آن واژه تأویل و مترادفاتش به صراحت آمده استخراج شد و «تعیین مصداق»، «حمل بر معنای غیر ظاهری»، «تأویل آیات متشابه»، «تفسیر» و «حمل بر معنای ظاهری» موارد مستخرج از محتوا و مضمون سایر روایات وی در این زمینه است؛ لازم به ذکر است از مجموع روایات مذکور، پربسامدترین روایات، مربوط به حوزه تأویل به معنای تفسیر و سپس تعیین مصداق می‌باشد.

تازه های تحقیق

بررسی­ روایات ابن­عباس با محوریت جامع البیان طبری، چنین بدست می­دهد:

در ارتباط با امکان یا عدم امکان تأویل قرآن، دو دسته روایت از ابن­عباس نقل شده که یکی بر جواز تأویل و دیگری بر عدم آن دلالت دارد. بررسی­ها نشان داد که وی جز در خصوص متشابهاتی همچون: زمان برپایی قیامت، زمان پایان امت پیامبر(ص) وغیره، قائل به جواز تأویل قرآن است.

حوزه­های معنایی تأویل در روایات ابن­عباس در دو بخش قابل بررسی و ارزیابی است. یکی در مواردی که خودِ او واژه تأویل و مشتقات آن را به کار برده است که شامل سه حوزه معنایی حمل بر متشابهات، تفسیر و بطن می­شود. بخش دیگر در خصوص مواردی است که وی خودِ واژه تأویل یا موارد مشابه آن ­را به کار نبرده، بلکه از محتوا و مضمون روایات وی می­توان فهمید آن­ را حمل بر معنای تأویلی نموده است. این موارد شامل الف)تعیین مصداق؛ ب) حمل بر معنای غیر ظاهری؛ ج) تأویل آیات متشابه؛ د) تأویل به معنای تفسیر؛ ه) حمل بر معنای ظاهری آیات است. لذا، می­توان گفت آنجاکه ابن­عباس می­گوید: «أنا ممن یعلم تأویله»، مقصود همین مواردی باشد که به عنوان کارکردها استخراج شد. البته دو مورد اخیر در جامع البیان در واقع به دلیل نحوه استعمال طبری از واژه تأویل است. وگرنه در غالب استعمالات روایات ابن­عباس در تفاسیر دیگر، روایات این دو بخش، به عنوان تفسیر آیه آمده است.

با توجه به اینکه ابن­عباس منسوخات، تقدیم و تأخیر، قسم و ... را جزو متشابهات می­داند، لذا، می­توان گفت این موارد نیز نیازمند تأویل هستند.

از مجموع روایات استخراج شده در جامع­البیان با محوریت روایات تأویلی ابن­عباس، پربسامدترین روایات مربوط به حوزه تأویل به معنای تفسیر و سپس تعیین مصداق می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the approach of Ibn-Abbas regarding the permissibility or impermissibility of interpreting the Qur'an and its semantic function in his exegetical traditions

نویسندگان [English]

  • Elham Zarinkolah 1
  • Ameneh Omidi 2
1 Assistant professor and faculty member of Euclid Higher Education Center
2 quranic and hadith sciences, shahid chamran university of ahvaz ,ahvaz, iran
چکیده [English]

Interpretation of the Quran is one of the most important and fundamental issues in the field of Quranic sciences and interpretation, which has long been the focus of scholars and religious scholars in this field due to its exclusiveness or lack of exclusiveness to God. Narratives are one of the most important sources that guide us to different opinions and views on this matter. In the meantime, Ibn Abbas is one of those who both views on the possibility of interpretation and the impossibility of interpretation are transmitted from him. Therefore, this article, by using the library method, data analysis, sought to resolve the conflict of his narrations in this regard and reached the important conclusion that he believes in the permissibility of interpreting the Qur'an except in the field of analogies such as the time of resurrection. . Extracting the meaning of Mustafad Ibn-Abbas from the mentioned word is the second goal of the present research, which with the analysis and investigations carried out, the functions of "carrying similarities", "tafsir" and "belly" were extracted from his narrations in which the word Tawil and its synonyms were extracted. It has been clearly stated and "determining the example", "carrying on the non-apparent meaning", "interpretation of similar verses", "commentary" and "carrying on the apparent meaning" have been extracted from the content and content of his other narrations in this field; It should be noted that from the total of extracted traditions,

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn-Abbas
  • interpretive narrations
  • semantic function
  • interpretation
  • Jami al-Bayan
  1. قرآن­ کریم.
    1. ابن‌تیمیه، احمدبن ­عبدالحلیم(بی­تا). الاکلیل فی متشابه و التأویل. اسکندریه: دارالایمان.
    2. ابن‌فارس، احمدبن­ فارس(1382ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    3. ابن‌منظور، محمدبن ­مکرم(1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الصادر.
    4. اسماعیلی، اسماعیل(1382). تفسیر امثال القرآن. تهران: اسوه.
    5. آلوسی، محمود بن­ عبدالله(بی‌تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: بی­نا.
    6. بلاغی، محمدجواد(1420ق). تفسیر آلاء الرحمن. قم: مکتبه وجدانی.
    7. حویزی، عبدعلی‌بن ­جمعه(1415ق). تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان.
    8. خویی، سید ابوالقاسم(1326ق). البیان فی تفسیر القرآن. تفلیس: مطعبة غیرت.
    9. دینوری، عبدالله‌بن­ محمد(1424ق). تفسیر ابن‌وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم. چاپ اول. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    10. راغب اصفهانی، حسین‌بن­ محمد(1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
    11. رشیدرضا، محمد(1414ق). المنار (تفسیر القرآن العظیم) لبنان: دارالمعرفة.
    12. زمخشری، محمودبن ­عمر(1399ق). أساس البلاغة، بیروت: دارصادر.
    13. سمرقندی، نصربن ­محمد(1416ق). تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم. چاپ اول. بیروت: دار الفکر.
    14. سیوطی، جلال‌الدین(1421ق). إلاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی.
    15. سیوطی، جلال‌الدین(1404ق). الدرالمنثور فی التفسیر المأثور. چاپ اول قم: کتابخانه عمومی آیت­الله مرعشی(ره).
    16. طباطبایی، محمدحسین(1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسة العلمی للمطبوعات.
    17. طبرسی، فضل‌بن­ حسن(1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
    18. طبری، محمد(1412ق). جامع البیان عن تأویل آی القرآن. لبنان: دارالمعرفة.
    19. طریحی، فخرالدین(1362). مجمع البحرین و مطلع النیرین. تهران: مرتضوی.
    20. طوسی، محمدبن­ حسن(بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارأحیاء التراث العربی.
    21. طیب، سیدعبدالحسین(1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: اسلام.
    22. عیاشی، محمدبن ­مسعود(1380ق). تفسیر العیاشی. چاپ اول. تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه،.
    23. فخر رازی، محمودبن­ عمر(بی‌تا). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    24. فراهیدی، خلیل‌بن ­احمد(1414ق). العین. قم: هجرت.
    25. قرشی، علی‌اکبر(1371).  قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    26. قرطبی، محمدبن‌احمد(1364). الجامع لاحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    27. قمی، علی‌بن­ ابراهیم(1376). تفسیر قمی. تصحیح: سید طیب جزائری. ایران: دارالکتاب.
    28. کوفی، فرات بن ­ابراهیم(بی‌تا). تفسیر فرات کوفی. ایران: موسسه الطبع و النشر.
    29. معرفت، محمدهادی(1427ق). التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء. تهران: مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی.
    30. معرفت، محمدهادی(1386). التمهید فی علوم القرآن. قم: مطعبه ستاره.
    31. معرفت، محمدهادی(1388). تفسیر و مفسران. ترجمه: علی خیاط و علی نصیری. قم: انتشارات تمهید.
    32. مقاتل‌بن­ سلیمان(1423ق). تفسیر مقاتل بن­سلیمان. تحقیق: عبدالله محمود شحاته. چاپ اول. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    33. نیل‌ساز، نصرت(1393). خاورشناسان و ابن­عباس. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.