بازشناسی شخصیت «حسن بن حمزه» و نقش وی در فرآیند انتقال میراث حدیثی‌ قم به بغداد

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

2 دانشیار، گروه علوم و معارف حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

3 استادیار، گروه علوم و معارف حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

چکیده

شریف حسن بن حمزه مرعشی مامَطیری(د. 358ق.) محدث امامی سده چهارم هجری قمری است. درک مشایخ متعدد در طبرستان، خراسان، مکه، کوفه، ری، قم و سپس هجرت به بغداد، او را به حلقه میانی مدارس حدیثی متعدد مبدل ساخت. اثرگذاری وی در فرآیند انتقال میراث حدیثی به مدرسه بغداد به گونه‌ای است که نام او در شرح حال 125 راوی در فهرست اسماء مصنفی الشیعة نجاشی، الفهرست و مشیخه شیخ طوسی ذکر شد. وی علاوه بر انتقال میراث‌های مهم حدیثی به بغداد، استاد محدثانی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید است. مسأله پژوهش، یافتن نقش ابنحمزه در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد است. پس از بازشناسی شخصیت وی، نخست با روش توصیفی ـ تحلیلی، میراث مشایخ قمی ابن‌حمزه ـ علی بن ابرهیم قمی، ابن‌بطه قمی، احمد بن ادریس قمی و احمد بن عبدالله برقی ـ مورد ارزیابی قرار گرفت و سپس به مقایسه با محدثان معاصر و نقش‌آفرین در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد پرداخته شد. یافته‌های پژوهش، برای نخستین بار با سندپژوهی و تحلیل فهرستی طریق ابن‌حمزه به یافته‌های نوینی دست یافت که بر آن اساس، ادعای پیشتازی سایر انتقال‌دهندگان بر ابنحمزة در تمام ابعاد و انگاره غلط بودن طریق فهرستی وی به ابن‌بطه، ناصواب است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Recognizing the personality of "Hasan bin Hamzah" and his role in the process of transferring the hadith heritage of Qom to Baghdad

نویسندگان [English]

  • Mohammad haadi Safari 1
  • Mahdi Gholam Ali 2
  • Heidar Masjedi 3
1 ), Ph.D. student of Quran and Hadith Sciences, University of Quran and Hadith, Qom, Iran
2 Associate Professor of Quran and Hadith University. Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Hadith Sciences and Education, Quran and Hadith University, Qom, Iran
چکیده [English]

Sharif Hasan bin Hamza Maraashi Mamatiri (d. 358 AH.) is an Imami muhadith of the fourth century of Hijri. The understanding of many Sheikhs in Tabaristan, Khorasan, Makkah, Kufa, Ray, Qom and then migration to Baghdad made him a link between many hadith schools. His influence in the process of transferring the heritage of hadith to the school of Baghdad is such that his name was mentioned in the biography of 125 narrators in the list of the names of al-Shi'a authors of Najashi, al-Fahrest and Sheikh Tusi. He transferred all the works of Ibn Abi Umir, Abdul Azim Hosni, Hossein bin Saeed, Ali bin Abrahim and Ibn Bata to Baghdad, and Sheikh Mofid and Sheikh Saduq can be mentioned among his students. The problem of the research is to find the role of Ibn Hamza in the process of transferring the hadith heritage of Qom to Baghdad. First, the heritage of Qom Sheikh ibn Hamzah was evaluated with the descriptive-analytical method, and then it was compared with the contemporary muhaddith who played a role in the process of transferring the hadith heritage of Qom to Baghdad. The findings of the research, for the first time, with document research and list analysis, Hassan bin Hamza reached new findings that have a significant effect on the validation of hadith methods. Also, he found it incorrect to claim the superiority of Ibn Hamzah in terms of the number of narrators who had the book transferred to Baghdad and the wrong perception of his way of listing Ibn Battah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sharif Hasan bin Hamzah
  • Tariq Ibn Battah of Qomi
  • Hadith school of Baghdad
  • Hadith school of Qom
  • Marashi al-Tabari

مراجع

  1. ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن(2002م). تاریخ طبرستان، قاهره: المجلس الأعلی للثقافة.
  2. ابن‌بابویه، محمد بن علی(1376ش). الأمالی للصدوق، تهران: کتابچی.
  3. ابن‌بابویه، محمد بن علی(1401ق). الخصال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  4. ابن‌بابویه، محمد بن علی(1416ق). التوحید، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  5. ابن‌بابویه، محمد بن على(1363ش). من لایحضره الفقیه، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  6. ابن‌بابویه، محمد بن على(1395ق). کمال الدین و تمام النعمة، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  7. ابن‌بابویه، محمد بن على(1396ق). فضائل الأشهر الثلاثة، قم: کتابفروشى داورى.
  8. ابن‌بابویه، محمد بن على(1403ق). معانی الأخبار، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  9. ابن‌حیون، مغربی(1385ش). دعائم الإسلام‌، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  10. ابن‌شاذان، محمد بن احمد(1407ق). مائة منقبة، قم: مدرسة الامام المهدی(عج).
  11. ابن‌طاووس، سید على(1406ق).‌ فلاح السائل و نجاح المسائل‌، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.
  12. ابن‌طاووس، سیدعلى(1376ش).‌ الإقبال بالأعمال الحسنة، قم: دفتر تبلیغات اسلامى‌.
  13. ابن‌طباطبا، ابواسماعیل(1388ق). منتقلة الطالبیة، محقق: سید محمدمهدی موسوی خِرسان، نجف: المطبعة الحیدریة.
  14. ابن‌عنبه، جمال‌الدین(1362ش)، عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب، قم: مطبعة امیر.
  15. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد(1356ش). کامل الزیارات‌، نجف: دارالمرتضویة.
  16. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق(1417ق). الفهرست، بیروت: دارالمعرفة.
  17. الإشبیلی، ابن‌خیر(2009م). فهرست ابن خیر الإشبیلی، تونس: دارالغرب الإسلامی.
  18. امین، سیدمحسن(1403ق). أعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  19. انصاری قمی، حسن(1380ش). شیخ صدوق چه هنگام به بغداد رفته است؟، بی‌جا: کتاب ماه دین، شماره 51 و 52، 67ـ 71.
  20. بحرالعلوم، محمدمهدى بن مرتضى(1363ش). رجال السید بحرالعلوم «المعروف بالفوائد الرجالیة»، تهران: مکتبة الصادق(ع).
  21. بهرامی، علیرضا، حسینی، سیدعلیرضا(1391ش). نگاه حوزه بغداد به راویان و آرای رجالی مدرسه حدیثی قم. قم: علوم حدیث، سال17، شماره3، 107ـ128.
  22. بیهقی، ابوالحسن علی بن زید(1410ق). لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله مرعشى نجفى(ره).
  23. پاکتچی، احمد(1399ش). دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابن‌حمزه، شریف حسن»، تهران: انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  24. تهرانى، ‌آقابزرگ(1408ق). الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.
  25. جوهرى، احمد بن عبد العزیز(بی‌تا). مقتضب الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، قم: مکتبة الطباطبائی.
  26. حدود العالم من المشرق الی المغرب(1340ش)، محقق: منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
  27. حر عاملی، محمد بن حسن(1425ق). إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  28. حلی، ابن‌داود(1342ش). الرجال، تهران: دانشگاه تهران.
  29. حلی، حسن بن یوسف(1381ش). ترتیب خلاصة الاقوال، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
  30. حلى، حسن بن یوسف‌(1402ق). رجال العلامة الحلی‌، قم: الشریف الرضی‌.
  31. خزاز قمی، علی بن محمد(1430ق). ‌کفایة الأثر فی النصوص علی الأئمة الإثنی عشر، قم: دلیل ما.
  32. رازی، فخرالدین (1419ق). الشجرة المبارکة، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله مرعشى نجفى(ره).
  33. رازی، منتجب‏الدین(1366ش). الفهرست(رازی)، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله مرعشى نجفى(ره).
  34. سبحانی، محمدتقی(1394ش). جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
  35. شوشتری، محمدتقی(1410ق). قاموس الرجال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  36. صدر، سیدمحمدباقر(1384ش). مباحث الاصول، قم: دارالبشیر.
  37. طبری آملی، عمادالدین(1383ش). بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف: المطبعة الحیدریة.
  38. طوسی، محمدبن الحسن(1365ش). تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  39. طوسی، محمدبن الحسن(1382ق). مشیخة التهذیب(شرح مشیخه تهذیب الأحکام)، نجف: النعمان.
  40. طوسی، محمدبن الحسن(1399ق). الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  41. طوسی، محمدبن الحسن(1411ق). الغیبة للحجة، قم: دارالمعارف الإسلامیة.
  42. طوسی، محمدبن الحسن(1415ق). الرجال طوسی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  43. طوسی، محمدبن الحسن(بی‌تا). الفهرست، نجف: کتابخانه مرتضویه.
  44. طوسی، محمدبن الحسن(ق1414). الأمالی، قم: دارالثقافة.
  45. عمادی حائری، سید محمد(1397ش). تفسیر یک قصیده، تشخیص یک مزار(سفرنامه منظوم حسن بن حمزه طبری به طوس و مزار پدرش ابوالقاسم در مامطیر). تهران: آینه میراث، 16(1)، 131ـ 148. DOR: 20.1001.1.15619400.1397.16.1.6.7
  46. غضائری، حسین بن عبیدالله(1399ق). تکملة، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان: مطبعة ربانی.
  47. فرجامی، اعظم، عسگری، انسیه(1399ش). تأثیر ابن‌قولویه بر انتقال حدیث قم به بغداد (با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی). پژوهش‌های قرآن و حدیث، 53(1)، 95-116.

doi:10.22059/jqst.2020.295762.669453

  1. کلینی، محمد بن یعقوب(1407ق). الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  2. مجلسی، محمدباقر(1403ق). بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
  3. محمودى، محمدجواد(1430ق). ترتیب الأمالی: ترتیب موضوعی لأمالی المشایخ الثلاثة: الصدوق، و المفید و الطوسی، قم: بنیاد معارف اسلامى.
  4. مددی موسوی، سید احمد (1393). بحث رجالی، محمد بن قیس.

 www.ostadmadadi.ir/persian/book/11527/8709

  1. مفید، محمد بن محمد(1413ق-الف). الإختصاص، قم: دارالمفید.
  2. مفید، محمد بن محمد(1413ق-ب). الأمالی، قم: دارالمفید.
  3. نجاشی، احمد بن علی(1407ق). فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  4. نوری، حسین بن محمدتقی(1408ق). خاتمة مستدرک الوسائل، بیروت: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 24 خرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 26 شهریور 1402
  • تاریخ پذیرش: 14 آذر 1402
  • تاریخ انتشار: 01 شهریور 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار