مفهوم مریم‌پرستی در قرآن؛ تحلیلی انتقادی از سنت اسلامی و قرآن‌پژوهی غربی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

در بازتابی که از باورهای مسیحیان پیرامون مریم در لابلای آیات قرآن دیده می‌شود، مفهوم «مریم‌پرستی» یکی از مفاهیم چالش برانگیز است که در ضمن آیه 116 مائده و برخی دیگر از آیات به آن اشاره شده است. تاکنون تلاش‌های متعددی برای شناخت این مفهوم، به ویژه در مورد درک مخاطبان آن صورت گرفته است. در مقاله حاضر می‌کوشیم به بررسی اقوال مختلف پرداخته و راهی برای برون‌رفت از چالش تفسیری آن بگشاییم. سؤال اصلی در این پژوهش آن است که: مفهوم مریم‌پرستی چگونه در قرآن بازتاب یافته و  تاکنون توسط مفسران مسلمان و قرآن‌پژوهان غربی چطور فهمیده شده است؟ آیات قرآنی مرتبط با این تعبیر را چگونه باید خواند تا چالش‌های موجود در خصوص آن رفع شوند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هردو گروه مفسران مورد بحث به گونه‌ای متنوع مفهوم فوق را تفسیر کرده‌اند و مجموع دیدگاه‌های آنها از مخدوش دانستن آیات قرآن تا رویکردهای زبانی و تاریخی در نوسان است. در این بین، با تفحص در سیاق آیات قرآن و برخی مستندات برجای‌مانده از دوره باستان متأخر، همچنین توجه به پاره‌ای معایب رویکرد تاریخی، به‌نظر می‌رسد خوانش این باور مبتنی بر زبان و خلاقیت بلاغی قرآن بیشتر موجه و منطقی باشد.

تازه های تحقیق

در مطالعه حاضر کوشیدیم آیات مرتبط با انگاره مریم‌پرستی را مورد مداقه قرار دهیم و با بررسی اقوال مفسران مسلمان و قرآن‌پژوهان غربی راهی برای شناخت مخاطبان آن باز کنیم. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهند، هردو گروه مفسران اسلامی و غیراسلامی رویکردهای مختلفی در این زمینه در پیش گرفته‌اند که از مخدوش دانستن آیات قرآن تا یافتن تاریخی برای این گروه در نوسان است. در این بین مبتنی بر برخی شواهد، از سیاق آیات قرآن )به‌طور خاص سوره مائده( گرفته تا برخی شواهد بیرونی برجای مانده از مسیحیان عصر پیامبر، رویکرد جدلی قرآن، که نوعی نهی مسیحیان جریان اصلی (نه فرقه‌های خاص و بدعت‌گذار) از افراط در تکریم مریم و انجام رفتارهای غلوآمیز برای اوست، بیش از همه قابل توجه به‌نظر می‌رسد. حاصل این نگاه آن است که در هنگام خوانش قرآن باید بیشتر به استفاده از تکنیک‌های ادبی و زبان بلاغی آن امعان نظر داشته باشیم تا اینکه آیات آن را مخدوش و ناشی از سوءتفاهم بدانیم یا به دنبال یافتن گروه یا فرقه‌ای تاریخی برای شناخت جهت خطابات آن برآییم.

 اتخاذ این رویکرد، چنانکه دیدیم، همچنین زیبایی‌های ادبی قرآن را هم آشکار می‌سازد و از آنجا راهی است برای شناخت خلاقیت بلاغی آن. به نظر می‌رسد محققان مختلف، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، که ما را به جست‌وجوی فرقه‌های بدعت‌گذار مسیحی هدایت می‌کنند، این امکان را نادید می‌گیرند که قرآن توانایی تولید بلاغت خلاقانه، هجو دیدگاه‌های مخالفان با استفاده از تکنیک‌های زبانی را دارد، و این چیزی بیش از رونوشت یا ضبط ساده مکالمات و باورهای مخالفان است.  توجه به این رویکرد در خصوص شناخت دیگر مواجهه‌های قرآن با مسیحیان[1] و حتی یهودیان و مشرکان[2] هم حائز اهمیت است و به طریقی مشابه ما را به ظرایف پنهان در لایه‌های ادبی این متن مقدس رهنمون می‌سازد، چنانکه نگارنده در دیگر آثار خویش به برخی از آنها پرداخته است. 

 

[1]. نگارنده پیش از این در مقاله دیگری به مفهوم «ابن‌الله بودن عیسی» در قرآن پرداخته و به طریقی مشابه با آنچه در این نوشتار گفته شد، نشان داد چنین مفهومی نیز بیش از آنکه حکایت از گروهی تاریخی کند، نوعی بیان و خطاب بلاغی قرآن در مواجهه با باورهای مسیحیان است. ر.ک: محققیان، 1400.

[2]. جالب توجه است که قرآن حتی در مقابله با باورهای مشرکان مکه نیز از چنین رویکرد بلاغی بهره برده است: ر.ک: محققیان، 1403.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Mariolatry (Marianism) in the Qur'an: A Comparative Analysis of Islamic and Western Scholarship

نویسنده [English]

  • Zahra Mohagheghian
Assistant Professor of Qur'anic Studies, Institute of Human Sciences and Cultural Studies, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In the reflection of the Christian beliefs about Mary in the verses of the Qur'an, the concept of "Mariolatry" mentioned in verse Mᾱ'idah: 116 and some other verses is one of the challenging concepts that, especially in terms of knowing its audience, so far, many efforts have been made. In this article, we try to investigate these views and find a way out of its interpretation challenge. The main question in this research is: "How is the concept of Mariolatry reflected in the Qur'an and how has it been understood by Muslim commentators and Western Qur'an scholars so far?" "How should the Quranic verses related to this interpretation be read to solve the existing challenges regarding it?" Findings show that both groups of commentators have diversely interpreted the above concept so that their total views fluctuate from distorting the Quranic verses to linguistic and historical approaches. Meanwhile, examining the context of the verses of the Qur'an and some surviving documents from the late ancient period, as well as paying attention to some of the disadvantages of the historical approach, show that the reading of this belief based on the language and rhetorical creativity of the Qur'an is more justified and logical.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mariolatry؛ Islamic Commentators؛ Western Qur'anic Studies
  • ؛ Late Ancient
  • ؛ Mᾱidah
  • Qur'anic Linguistic Rhetoric and Creativity

مراجع

  1. آلوسى، محمودبن‌عبدالله(1415ق)‏. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، تحقیق: علی عبدالبارى عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  2. ابن‌تیمیمه، محمد(1419ق). الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح، السعودیه: دارالعاصمه، طبعة الثانیة.
  3. ابن‏جوزى، عبدالرحمن‌بن‌على(1422ق). زاد المسیر فى علم التفسیر، عبدالرزاق مهدى، بیروت: دار الکتاب العربی.
  4. ابن‌حزم اندلسی، علی‌بن‌احمد(بی تا). الفصل فی الملل والأهواء والنحل، قاهرة: مکتبه الخانجی.
  5. ابن‌سلامه، هبة‌الله(1404ق). الناسخ والمنسوخ، بیروت: المکتب الإسلامی.
  6. ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌أبی‌بکر(1416ق). هدایة الحیارى فی أجوبة الیهود والنصارى، تحقیق محمد أحمد الحاج، السعودیه: دار القلم- دار الشامیه.
  7. ابن‌هشام، عبدالملک(1375ق). السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری وعبد الحفیظ الشلبی، الطبعة الثانیة.
  8. أبوحیان الأندلسی، محمد(1420ق). البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
  9. أبوزهرة، محمدبن‌أحمد(بی تا). زهرة التفاسیر، دار الفکر العربی.
  10. بزرگی، حسن(1400). مریم آیت آفرینش، قم: ادیان.
  11. توماس، دیوید(1393). «تثلیث»، ترجمه جلیل پروین، دائرة المعارف قرآن، تهران: حکمت.
  12. جاحظ، عمرو‌بن‌بحر(1411ق). المختار فی الرد على النصارى، بیروت: دار الجیل.
  13. جاحظ، عمرو‌بن‌بحر (1384ق). رسائل الجاحظ، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره: مکتبه الخانجی.
  14. حجازی، محمد محمود(1413ق). التفسیر الواضح، بیروت: دار الجیل الجدید، الطبعة العاشرة.
  15. خازن، على‌بن‌محمد(1415ق). تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل‏، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  16. رشیدرضا، محمد (1414ق). تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
  17. سلیمانی, عبدالرحیم(1395). بازتاب تثلیث مسیحی در قرآن مجید. پژوهشنامه ادیان, 10(19)، صص 83-105.
  18. سمعانی، منصوربن‌محمد(1418ق). تفسیر القرآن، ریاض: دار الوطن.
  19. شفیعی، سعید(1400). مخاطبان مسیحی قرآن از منظر قرآن‌پژوهان غربی؛ مطالعه موردی دیدگاه سیدنی گریفیت، مطالعات قرآن و حدیث، 15(1)، صص278-255. Doi:30497/qhs.2021.239570.3145
  20. شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم(بی‌تا). الملل والنحل، مؤسسة الحلبی.
  21. صادقى تهرانى، محمد(1406ق). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم: فرهنگ اسلامى.
  22. طباطبایى، محمدحسین‏(1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  23. طبری، محمدبن‌جریر(1420ق). جامع البیان فی تأویل القرآن، تحقیق أحمد محمد شاکر، بیروت: مؤسسة الرسالة.
  24. طوسى، محمدبن‌حسن(بی‌تا)‏. التبیان فی تفسیر القرآن‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  25. طنطاوى، محمد سید(1997م). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم‏، مصر: نهضة مصر.
  26. عبد الجبار همدانی، أحمد(بی‌تا). تثبیت دلائل النبوة، القاهرة: دار المصطفى.
  27. فخر رازى، محمدبن‌عمر(1420ق). التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  28. قاسمی، محمدجمال‌الدین‌بن‌محمد(1418ق). محاسن التأویل، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  29. قرطبی، محمدبن‌أحمد(1384ق). الجامع لأحکام القرآن = تفسیر القرطبی، قاهره: دار الکتب المصریه، الطبعة الثانیة.
  30. گریفیث، سیدنی(1399). «مسیحیان و مسیحیت»، ترجمه حسن رضایی هفتادر، دائرة المعارف قرآن، تهران: حکمت، ج پنجم، صص145-136.
  31. گریفیث، سیدنی(1386). «کتاب مقدس و پیام حضرت محمد (ص) بر اساس دفاعیه‌های مسیحی به زبان‌های غربی و سریانی در اولین قرن زمامداری عباسیان»، ترجمه وحید صفری، نشریه هفت آسمان، 9(34)، صص 128-73.
  32. ماتریدی، محمدبن‌محمد(1426ق). تفسیر الماتریدی (تأویلات أهل السنة)، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  33. ماوردی، علی‌بن‌محمد(بی تا). تفسیر الماوردی = النکت والعیون، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  34. مراغی، احمدبن‌مصطفی(1365ق). تفسیر المراغی، مصر: شرکه مکتبه ومطبعه مصطفى البابى الحلبی وأولاده.
  35. مقاتل‌بن‌سلیمان(1423ق). تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث.
  36. مقریزی، أحمدبن‌علی(1418ق). المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  37. میشل، توماس(1381). کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ دوم.
  38. محققیان، زهرا(1400). جنسیت و نقش‌پردازی‌های جنسی در قرآن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  39. محققیان، زهرا (1400). واکاوی مفهوم «عیسی، پسرِ خدا» در قرآن و سنت اسلامی، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 10(1)، صص 232-213. Doi: QURAN-2110-3045(R1)
  40. محققیان، زهرا (1403). انگاره بنات الله در کشاکش سنت و تجدد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  41. یعقوبی، احمد(1960ق). تاریخ الیعقوبی، بیروت: دارصادر.

 

 

  1. Ashe, G. (1988).The Virgin: Mary’s Cult and the Re-emergence of the Goddess. 
  2. Bell, R. (1968).The Origin of Islam in Its Christian Environment. 
  3. Block, C. (2014).The Qur’an in Christian-Muslim Dialogue: Historical and Modern Interpretations. 
  4. Carroll, M. P. (1986).The Cult of the Virgin Mary: Psychological Origins. Princeton University Press.
  5. Crone, P. (2016).The Qur’anic Pagans and Related Matters. 
  6. Cuypers, M. (2009).The Banquet: A Reading of the Fifth Surah of the Qur’an (trans. P. Kelley). Convivium Press.
  7. De Blois, F. (2004).Naṣrānī and Ḥanīf: Studies on the Religious Vocabulary of Christianity and Islam. BSOAS, 65, 1-30.
  8. Davidson, J. (2005).The Odes of Solomon: Mystical Songs from the Time of Jesus. Clear Press.
  9. Griffith, S. H. (2007).“Syriacisms in the Arabic Qur'an: Who Were Those Who Said "Allah Is Third of Three"?” In M. Bar-Asher, S. Hopkins, S. Stroumsa, & B. Chiesa (Eds.), A Word Fitly Spoken: Studies in Medieval Exegeses of the Hebrew Bible and the Quran (pp. 83-110). The Ben-Zvi Institute.
  10. Griffith, S. (2011).Al-Naṣārā in the Qurʾān: A Hermeneutical Reflection. In G. S. Reynolds (Ed.), New Perspectives on the Qurʾān: The Qurʾān in Its Historical Context 2 (pp. 301-322). Routledge.
  11. Goudarzi, M. (2023).“The Eucharist in the Qur’an”, Islam, and Christian–Muslim Relations, 34(2), 113-133.
  12. Goudarzi, M. (forthcoming).“The Qur’an’s Cultic Trinity: Marian Piety in Late Antiquity and the Qur’an.” Late Antiquity.
  13. Haddad, S. K. (1992).The Principles of Religion in the Qur’ān and the Bible. 
  14. Hawting, G. R. (1999).The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam. Cambridge University Press.
  15. Hoyland, R. G. (2001).Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam. 
  16. Kalner, J. (1999).Ishmael Instructs Isaac: An Introduction to the Qur’ān for Bible Readers. Liturgical Press.
  17. Klauck, H.-J. (2003).Apocryphal Gospels: An Introduction. 
  18. Mary Page. (2024, July 24).“” In The Marian Library/International Marian Research Institute, University of Dayton, Ohio.  https://udayton.edu/imri/mary/c/collyridians.php
  19. Mohagheghian, Z. (2023).“Mariolatry in the Qur'an: A Critical Review of the Book Mary in the Qur'an: Friend of God, Virgin, Mother”. International Online Conference, November 1-2, 2023. Printed version, in Studies in Interreligious Dialogue (forthcoming).
  20. Mohagheghian, Z. (forthcoming).“Mary’s Narrative in the Qurʾan: Repressive or Emancipatory?”.
  21. Muir, W. (1858–1861).The Life of Mahomet and History of Islam, to the Era of the Hegira (4 vols.). Smith, Elder & Co.
  22. Parrinder, G. (1996).Jesus in the Qur’ā Barnes & Noble. (Original work published 1965).
  23. Reynolds, G. S. (2014).“On the Presentation of Christianity in the Qurʾān and the Many Aspects of Qur’anic Rhetoric.” Al-Bayān Journal of Qurʾān and Ḥadīth Studies, 12, 42-54.
  24. Shoemaker, S. J. (2008).“The Cult of the Virgin in the Fourth Century: A Fresh Look at Some Old and New Sources.” Early Christian Studies, 16(3), 371-401.
  25. Sinai, N. (2023).Al-Naṣārā: An Excerpt from His Recent and Unpublished Work, 666-678.
  26. Sirry, M. A. (2014).Scriptural Polemics: The Qur'an and Other Religions. Oxford University Press.
  27. Suliman Basher. (1997).Arabs and Others in Early Islam. 
  28. The Panarion of Epiphanius of Salamis. (1994)(F. Williams, Trans.).
  29. Tatari, M., & Von Stosch, K. (2021).Mary in the Qur’an: Friend of God, Virgin, Mother. (P. Lewis, Trans.). Gingko.
  30. Van der Velden, F. (2008).“Kotexte im Konvergenzstrang – Die Bedeutung Textkritischer Varianten und Christlicher Bezugstexte für die Redaktion von Sure 61 und Sure 5”, 110-119. OrChr, 92, 130–173.
  31. Von Stosch, K. (n.d.).“Jesus and Mary in Surāt al-Māʾida (Q 5): An Anti-Imperial Discourse in the Qur‘ān as a Critique of the Byzantine Misuse of Christology.” Unpublished article.
  32. Zwemer, S. (2005).The Moslem Christ: An Essay on the Life, Character, and Teachings of Jesus Christ, According to the Koran and Orthodox Tradition. Diggory Press.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 دی 1402
  • تاریخ بازنگری: 17 مرداد 1403
  • تاریخ پذیرش: 02 اردیبهشت 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار