واکاوی تواتر اجمالی و گستره دلالت آن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

عضو هیئت علمی / دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

از آن‌جا که تواتر روایات یکی از راه‌های اطمینان به صدور آن‌هاست، عالمان دانش درایه، پژوهش های دراز دامنی درباره آن انجام داده‌اند اما در باره یکی از گونه های نوپیدای آن با عنوان «تواتر اجمالی» تعریف جامع و مانعی ارائه نشده است. از عبارات آنان ، سه تعریف برای تواتر اجمالی قابل استفاده است: الف) روایات متعددی که نه در مدلول مطابقی بلکه در مدلول تضمنی یا التزامی با هم مطابقت دارند. ب) علم اجمالی به صدور برخی از روایاتی که دارای مضمون واحد نیستند. ج) روایات زیادی که در لفظ و معنی با هم اختلاف دارند و دلالت آن‌ها هم از جهت وسعت و ضیق متفاوت است اما علم اجمالی داریم که برخی از این روایات از معصوم صادر شده است و آن روایت اخص است. برخی از ایراد های این تعریف ها عبارتند از: الف) روشن نبودن وجه تمایز آن با تواتر معنوی؛ ب) تردید در حصول علم به صدور یک روایت نامعین؛ ج) بی اثر بودن علم اجمالی به صدور یک روایت نامعین؛ د) بی فائده بودن تواتر اجمالی با توجه به اثبات قدر متیقن به دلائل دیگری مانند سیره عقلاء، حدیث صحیح محفوف به قرائن و ...،. افزون بر این، بنابر دیدگاه آخوند خراسانی در باره تواتر اجمالی که مقتضای آن را اعتبار روایتی می داند که از باقی احادیث در مضمون اخص باشد؛ اگر خبری با این ویژگی وجود داشته باشد که مضمون آن اعتبار خبر ثقه به طور مطلق است، حجیت قول ثقه، ثابت می‌گردد؛ امّا وجود چنین خبری تنها صرف فرض است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Brief Frequent Reported Narrations and Extent of its implication

نویسندگان [English]

  • Seyyed Abolqasem Hoseyni Zeydi
  • Mohammad Ebrahim Roshan Zamir
Assistant professor at Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

How to ensure the issuance of Hadiths from the Infallible (p.b.u.t) is the most important challenge that Hadith scholars faces. Frequency of reporting is one way that can ensure the issuance of Hadiths from Infallible (p.b.u.t). Although there are widespread arguments about it but we don't find a comprehensive definition about a newly appeared kind of it called "brief frequent reported narrations". Three definitions can be deduced from scholar's arguments: a) many hadiths don't agree on explicit meaning but on implicit one. b) Many Hadiths with different contents that are briefly known as uttered by the Infallible (p.b.u.t). Many Hadiths that are different from literal and meaning aspect but agree on implied meaning which is deduced from them. Some defects of these definitions are: a) lack of a clear distinction between the different kind of frequent reported Hadiths. b) uncertainty in the state of issuing of an unknown Hadith and some other ones.

کلیدواژه‌ها [English]

  • frequency
  • Briefly frequent reported hadith
  • Common meaning
  • principles of jurisprudence

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمّدکاظم، دررالفوائد فی الحاشیة على الفرائد، اوّل، تهران، موسسه الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی‏، 1410 ه ق.
  3. آخوند خراسانی، کفایه الاصول، اوّل، قم، موسسة آل‌البیت، 1409 ه ق.
  4. آشتیانی، محمّدحسن بن جعفر، بحرالفوائد فی شرح الفرائد، اوّل، قم، ذوی القربی، 1388 ه ش.
  5. آمدی، علی بن محمّد، الإحکام فی اصول الأحکام، قاهره، مؤسسة الحلبی، 2008 م.
  6. ابن حجر العسقلانی، أحمد بن علی، نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، تحقیق: نورالدین عتر، پاکستان، مکتبه البشری، 1432 ه ق.
  7. ابن صلاح شهرزوری، عثمان بن عبدالرحمن، علوم الحدیث، تحقیق:  نورالدین عتر، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰6 ه ق.
  8. ابن فارس، أبی الحسن أحمد، معجم مقائیس اللغة، تحقیق: عبدالسّلام محمّد هارون، مکتب الأعلام الإسلامی، 1404 ه ق.
  9. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب الحدیث، تحقیق:  عبدالله الجبوری، اوّل، قم، دارالکتب العلمیة، 1408 ه ق.
  10. ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر أدب الحوزة، 1405 ه ق.
  11. ابوزهو، محمد، الحدیث و المحدثون او عنایة الامة الإسلامیة بالسنة النبویة، اوّل، مصر، شرکه مساهمه مصریه، 1378 ه ق.
  12. أنصاری، مرتضى بن محمّدأمین، رسائل فقهیة، اوّل، قم، مؤسسه الکلام، 1414 ه ق.
  13. أنصاری، مرتضى بن محمّدأمین، فرائدالأصول، اوّل، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1419 ه ق.
  14. ایروانی، علی، نهایه النهایه فی شرح الکفایه، اوّل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‏، 1370 ه ش.
  15. ایروانی، محمّدباقر، الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانی، اوّل، تهران، قلم، 2007 م.
  16. بجنوردى، حسن‏، منتهى الأصول‏، دوّم، قم، کتابفروشی بصیرتی، بی‌تا.
  17. بجنوردى، سیّدمحمّد بن حسن موسوى، قواعد فقهیه، سوّم، تهران، مؤسسه عروج‌، 1401 ه ق.
  18. بحرانی، محمّد صنقور علی، المعجم الاصولی، دوّم، منشورات نقش، 1426 ه ق.
  19. بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، اوّل، قم، موسسه النشر الإسلامی، بی‌تا.
  20. بخاری، أبی عبدالله محمّد بن إسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401 ه ق.
  21. بروجردی، سیّد علی، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، تحقیق: مهدی رجائی، اوّل، قم، مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی، 1410 ه ق.
  22. پاکتچی، احمد، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد دایرةالمعارف، 1372 ه ش.
  23. تبریزى، جواد بن على‌، تنقیح مبانی العروة (کتاب الطهارة)، اوّل، قم، دارالصدیقة الشهیدة، 1426 ه ق.
  24. تهانوی، محمّدعلی، کشاف إصطلاحات الفنون، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، 1996 م.
  25. جلالى مازندرانى، محمود، المحصول فی علم الاُصول‏، اوّل، قم، موسسه امام صادق، 1414 ه ق.
  26. جمعى از محققان، فرهنگ‌نامه اصول فقه، اوّل، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ إسلامى، بهار 1389 ه ش.
  27. جواهری، محمّدتقی، غایه المأمول، اوّل، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1428 ه ق.
  28. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق:  أحمد عبدالغفور عطار، چهارم، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407 ه ق.
  29. حائرى اصفهانى، محمّدحسین بن عبدالرحیم،‏ الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، اوّل، قم، دار إحیاء العلوم الإسلامیه‏، ۱۴۰۴ ه ق.
  30. حر عاملی، محمّد بن حسن، وسائل‌الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، تصحیح:  عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  31. حسینى فیروزآبادى، مرتضى‏، عنایة الأصول فی شرح کفایة الاصول‏، چهارم، قم، کتاب‌فروشی فیروزآبادی‏، 1400 ه ق.
  32. حکیم، سیّد محسن، حقائق الاصول، قم، مکتبة بصیرتی، 1372 ه ش.
  33. حلی، حسین، اصول الفقه، اوّل، قم، مکتبه الفقه و الاصول المختصه‏، 1432 ه ق.
  34. خطیب بغدادی، أحمد بن علی، الکفایه فی علم الروایه، سوّم، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۰ ه ق.
  35. خمینی، روح‌الله، أنوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایه، دوّم، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415 ه ق.
  36. خمینی، روح‌الله، الرسائل، تعلیقات:  مجتبى طهرانى‌، قم، اسماعیلیان، 1385 ه ق.
  37. خمینی، روح‌الله، المکاسب المحرمه، سوّم، قم، موسسه إسماعیلیان، 1410 ه ق.
  38. خوئی، سیّد أبوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقى، سوّم، قم، دارالهادی، 1410 ه ق.
  39. خوئی، سیّد أبوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقى‌، مقرر: مرتضی بروجردی، قم، لطفی، 1364 ه ش.
  40. خوئی، سیّد أبوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر: محمّدسرور واعظ الحسینی، پنجم، قم، مکتبة الداوری، 1417 ه ق.
  41. ذهنى تهرانى، سیّد محمّدجواد، المباحث الاصولیه، اوّل، قم، 1371 ه ش.
  42. راغب اصفهانی، أبی القاسم حسین بن محمّد، مفردات غریب القرآن، دوّم، دفتر نشر الکتاب، 1404 ه ق.
  43. رحمانی، محمّد، بحث‌های مقارن در علم الحدیث (خبر متواتر)، فصلنامه علوم حدیث، دانشکده قرآن و حدیث، شماره 5، پاییز 1376 ه ق.
  44. روحانی، محمّد، منتقى الاصول، اوّل، قم، دفتر آیت الله سیّد محمّد حسینی روحانی، 1413 ه ق.
  45. روحانی، محمّدصادق، زبدة الاصول، اوّل، قم، مدرسة الامام الصادق، 1412 ه ق.
  46. زهیر، محمّد ابوالنور، اصول الفقه، المکتبه الأزهریه للتراث، بی‌تا.
  47. سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و أحکامه فی علم الدرایه، قم، مؤسسة الإمام الصادق، 1414 ه ق.
  48. سبحانی، جعفر، البلوغ حقیقته، علاماته و أحکامه، قم، موسسة الامام الصادق، 1418 ه ق.
  49. سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، اوّل، قم، دارالفکر، 1382 ه ش.
  50. سیّد مرتضى، علی بن حسین، رسائل المرتضى، تحقیق: سیّد أحمد حسینی، قم، مطبعة الخیام، 1405 ه ق.
  51. شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایة فی علم الدرایة،تحقیق: عبدالحسین محمّدعلی بقال، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی العامه، 1408 ه ق.
  52. شیخ بهایی، محمّد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایة، اوّل، قم، نشر بصیرتی، 1390 ه ق.
  53. شیخ صدوق، أبی جعفر محمّد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق: علی‌أکبر غفاری، دوّم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1404 ه ق.
  54. شیخ طوسی، أبی جعفر محمّد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق و تعلیق: سیّد حسن موسوی خرسان، چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365 ه ش.
  55. شیخ طوسی، أبی جعفر محمّد بن حسن، الغیبه، اوّل، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411 ه ق.
  56. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، أوائل المقالات، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413 ه ق.
  57. صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه عرض و دراسه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1391 ه ق.
  58. صدر، محمّدباقر، دروس فى علم الاصول، پنجم، قم، مؤسسة النشر الإسلامى، 1418 ه ق.
  59. صدر، سیّد حسن، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزه للبهائی، تحقیق: ماجد غرباوی، قم، نشر المشعر، بی‌تا.
  60. طباطبایی، سیّد محمّدحسین، حاشیه کفایه الاصول، اوّل، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‏، بی‌تا.
  61. طریحی فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق:  سیّد أحمد حسینی، دوّم، مکتب النشر الثقافه الإسلامیه، 1408 ه ق.
  62. طوسی، نصیرالدین، أساس الإقتباس، تصحیح: محمّدتقی مدرس رضوی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳67 ه ش.
  63. عاملی،‌ حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، نهم، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
  64. عتر، نورالدّین، منهج النقد فی علوم الحدیث، بیروت، دارالفکر، 1418 ه ق.
  65. عجاج خطیب، محمّد، أصول الحدیث علومه و مصطلحه، بیروت، دارالفکر، 1409 ه ق.
  66. عجاج خطیب، محمّد، السنه قبل التدوین، دوّم، قاهره، مکتبه وهبه، 1408ق-1988م.
  67. عراقی، ضیاء الدین، نهایه الأفکار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1362 ه ش.
  68. علامه حلی،‌ حسن بن یوسف، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، مصحح: محسن بیدارفر، پنجم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۱ ه ش.
  69. فاضل لنکرانی، محمّد، إیضاح الکفایه، پنجم، قم، نوح، 1385 ه ش.
  70. فضلی، عبدالهادی، اصول الحدیث، بیروت، مؤسسه ام القری للتحقیق و النشر، بی‌تا.
  71. فیاض، محمّداسحاق، منهاج الصالحین، اوّل، قم، مکتب سماحة آیة الله العظمى الحاج الشیخ محمّدإسحاق الفیاض، 1419 ه ق.
  72. فوزی عبدالمطلب، رفعت، توثیق السنه، اول، مصر، مکتبه الخاتجی، 1400ق.
  73. قاسمی، جمال الدین محمّد بن محمّد، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، بیروت، دارالکتب النفائس، 1407 ه ق.
  74. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق:  علی أکبر غفاری، تهران، سوّم، دارالکتب الإسلامیة، 1367 ه ش.
  75. کورانی، علی، معجم أحادیث الإمام المهدی، قم، اوّل، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411 ه ق.
  76. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم، انتشارات دلیل ما، 1385 ه ش.
  77. مجلسی، محمّدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، دوّم، بیروت، مؤسسة الوفاء (دار إحیاء التراث العربی)، 1403 ه ق.
  78. محقق حلى، جعفر بن حسن، معارج الاصول، تحقیق:  محمّدحسین رضوى، اوّل، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، 1403 ه ق.
  79.  محقق داماد، سیّد مصطفى‌، قواعد فقه، دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى‌، 1406 ه ق.
  80. مدیر شانه‌چی، کاظم، درایه الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی۱۳۸۴ ه ش.
  81. مظفر، محمّدرضا، اصول الفقه، چهارم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1370 ه ش.
  82. مظفر، محمّدرضا، المنطق، پنجم، قم، موسسة النشر الإسلإمی، 1428 ه ق.
  83. مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب، بی‌تا.
  84. منتظری، حسینعلی، نهایة الاصول، اوّل، قم، انتشارات القدس، 1415 ه ق.
  85. مظفر، محمدرضا، المنطق، سوّم، نجف، مطبعه النعمان، 1388ه ق،
  86. مهدوی‌راد، محمد علی، «مدخل پژوهشهای حدیثی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی.
  87. نائینى، محمّدحسین، أجودالتقریرات، اوّل، قم، مطبعه العرفان، 1352 ه ش.
  88. نجفی، محمّدحسن بن باقر، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، تصحیح:  عبّاس قوچانی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، بی‌تا.
  89. واعظ الحسینی، محمّدسرور، مصباح الاصول، پنجم، قم، مکتبة الداوری، 1417 ه ق.
  90. هاشمی شاهرودی، علی، دراسات فی علم الأصول‏، اوّل، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، 1419 ه ق.
  91. هاشمی شاهرودی، محمود، اضواء و آراء: تعلیقات علی کتابنا «بحوث فی علم الاصول»، قم، موسسه دایره المعارف الفقه الإسلامی، بی‌تا.
  92. هاشمی شاهرودی، محمود، بحوث فی علم الاصول، سوّم، قم، موسسه دایره المعارف الفقه الإسلامی، 1417 ه ق.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 15 آذر 1395
  • تاریخ بازنگری: 31 شهریور 1396
  • تاریخ پذیرش: 11 اردیبهشت 1396

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار