جریان فکری ادب و بازخوانی دلایل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران

چکیده

احمد بن محمد بن خالد برقی از جمله چهره‏ های شاخص امامیه در سده سوم است که بنابر نظر رجال‏ شناسان امامی، به دلیل نقل از راویان ضعیف و اعتماد به روایات مرسل، توسط احمد بن محمد بن عیسی اشعری از قم اخراج شده و پس از گذشت زمان، به دلایل نامعلومی به قم بازگردانده شده است. این مقاله برای نخستین بار با بهره‏ گیری از روش تاریخی- تحلیلی، علل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم را مورد بازخوانی قرار داده است. با تکیه بر شواهد تاریخی آشکار شد که تعلق برقی به جریان فکری «ادب» و مخالفت احمد اشعری با رویکرد ادب‏گرایانه به احادیث، زمینه اخراج برقی از قم را فراهم آورد. مطالعه حاضر برای تبیین دلایل بازگشت برقی، توازن قدرت‏های سه‏ گانه‏ ی علمی، سیاسی، اقتصادی در قم و نیز چالش‏های میان آنان را بررسی کرد. این مطالعه نشان داد که وابستگی برقی به طیفِ علمیِ قدرتمندِ «ادب» در قم که یارای رقابت با طیف علمی اشعریان را داشت و نیز ظرفیتِ این طیف علمی بر برقراری روابط سازنده و راهبردی با مراکز قدرت و ثروت (امرا و تجار قم)، امکان بازگشت برقی به قم را فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Adab Circle & Rereading the Reasons behind Expulsion of Aḥmad al-Barqī from Qum and his Return

نویسندگان [English]

  • Muhammad Hasan Shirzad 1
  • Muhammad husain Shirzad 1
  • Mohsen Nouraei 2
1 Ph.D. student at Imam Sadiq University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor at Mazandaran University, Babulsar, Iran
چکیده [English]

According to early Imami scholars' point of view, Aḥmad bin Muḥammad bin Khālid al-Barqī, one of the most prominent Shiite figures in the third century, was expelled from Qum by Aḥmad bin Muḥammad bin ʿīsā al-Ashʿarī for relying on both weak narrators and unauthentic traditions. Aḥmad al-Barqī, however, has been returned to Qum for unknown reasons after passage of time. Applying historical and analytic methods, this study for the first time makes effort to elucidate the reasons for Barqī's expulsion from Qum as well as his return to Qum. Based upon historical evidences, it became clear that affiliation of Aḥmad al-Barqī with Adab circle on one hand, and antagonistic approach of Aḥmad al-Ashʿarī towards Adab circle on the other hand leads down to exile of Barqī from Qum. To explain the reasons for return of Barqī to Qum, this study discusses the challenges between tripartite powers in Qum, scientific, political and economic. This study indicates that affiliation of Barqī with the powerful scientific circle of Adab paved the way for him to return to Qum. Moreover, strong bonds between Adab circle and political and economic powers in Qum made the social status of Barqī high, and therefore paved the way for him to return to Qum.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Aḥmad al-Barqī
  • al-Maḥāsin
  • Adab Circle
  • Ashʿarī Household
  • Qum

مراجع

  1. آذرنوش، آذرتاش (1377ش)، «ادب»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد هفتم، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  2. ابن ابی الدنیا، عبدالله بن محمد (2010م)، موسوعة رسائل ابن أبی الدنیا، به کوشش احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  3. ابن اثیر، علی بن ابی الکرم (1997م)، الکامل فی التاریخ، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
  4. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد (1410ق)، السرائر، تحقیق حسن بن احمد الموسوی و ابوالحسن بن مسیح، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  5. ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  6. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1986م)، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  7. ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (1988م)، التاریخ، تحقیق خلیل شحادة، بیروت: دارالفکر.
  8. ابن داود حلی، حسن بن علی (1342ش)، الرجال، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، تهران: دانشگاه تهران.
  9. ابن عساکر، علی بن حسن (1995م)، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامة، بیروت: دارالفکر.
  10. ابن الغضائری، احمد بن حسین (1364ش)، الرجال، تحقیق محمدرضا حسینی، قم: دارالحدیث.
  11. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1992م)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
  12. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1997م)، أدب الکاتب، تحقیق محمد طعمة الحلبی، بیروت: دارالمعرفة.
  13. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (2002م)، عیون الأخبار، تحقیق محمد الإسکندرانی، بیروت: دارالکتاب العربی.
  14. ابن مقفع، عبدالله (1994م)، الأدب الصغیر و الأدب الکبیر، تحقیق إنعام فوّال، بیروت: دارالکتاب العربی.
  15. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1398ق)، الفهرست، بیروت: دارالمعرفة.
  16. اشعری، احمد بن محمد بن عیسی (1408ق)، النوادر، قم: مدرسة الإمام المهدی(عج).
  17. اشعری قمی، حسن بن محمد (1385ش)، تاریخ قم، ترجمه تاج الدین حسن خطیب، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره).
  18. بحر العلوم، سید محمدمهدی (بی‏تا)، الرجال، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران: مکتبة الصادق.
  19. بخاری، محمد بن اسماعیل (1987م)، الصحیح، تحقیق مصطفی دیب البغاء، بیروت: دار ابن کثیر.
  20. بخاری، محمد بن اسماعیل (1996م)، الأدب المفرد، تحقیق حبیب محمد طه، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
  21. برقی، احمد بن محمد (1342ش)، الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، تهران: دانشگاه تهران.
  22. برقی، احمد بن محمد (1371ق)، المحاسن، به کوشش محدّث ارموی، قم: دارالکتب الإسلامیة.
  23. بروکلمان، کارل (بی‏تا)، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبدالحلیم النجار، قم: دارالکتاب الإسلامی.
  24. پاشا، أحمد زکی (1914م)، مقدمه بر التاج فی أخلاق الملوک، قاهره: دار إحیاء التراث العربی.
  25. پاکتچی، احمد (1380ش)، «امامیه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  26. پاکتچی، احمد (1381ش)، «بخاری»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد یازدهم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  27. پاکتچی، احمد (1391ش)، «حوزه‏های کم‏شناخته و متقدم حدیث و معارف امامیه در عراق، شام و مصر»، صحیفه مبین، شماره 52، صص125-166.
  28. پاکتچی، احمد (1392ش)، «حسین بن سعید اهوازی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد بیست و یکم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  29. پاکتچی، احمد (بی‏تا)، «گرایش‏های فقه امامیه در سده دوم و سوم هجری قمری»، نامه فرهنگستان علوم، شماره 4، صص11-28.
  30. تستری، قاضی نورالله (1426ق)، مصائب النواصب فی الرد علی نواقض الروافض، قم: دلیل ما.
  31. جاحظ، عمرو بن بحر (1964م)، «رسالة فی ذمّ أخلاق الکتّاب»، ضمن رسائل الجاحظ، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره: مکتبة الخانجی.
  32. جاحظ، عمرو بن بحر (1969م)، کتاب الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  33. حاجی نوری، حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  34. خرسان، حسن (1407ق)، تحقیق بر مشیخه تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  35. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1422ق)، تاریخ بغداد، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
  36. خویی، سید ابوالقاسم (1413ق)، معجم رجال الحدیث، النجف: مؤسسة الإمام الخویی.
  37. ذهبی، شمس‏الدین (1993م)، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
  38. سبحانی، جعفر (1414ق)، کلیات فی علم الرجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  39. سجادی، صادق (1394ش)، «دیوانسالاری ایرانی به روزگار اسلام تا پایان عصر اول عباسی»، تاریخ جامع ایران، جلد ششم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  40. سید بن طاووس، علی بن موسی (1368ق)، فرج المهموم، قم: دارالذخائر.
  41. صفایی، سید احمد (1359ش)، هشام بن حکم، تهران: نشر آفاق.
  42. صفدی، صلاح‏الدین (2000م)، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الأرنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  43. طبری، محمد بن جریر (1407ق)، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  44. طوسی، محمد بن حسن (1373ش)، الرجال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  45. طوسی، محمد بن حسن (1420ق)، الفهرست، قم: ستاره.
  46. طه حسین (1982م)، من تاریخ الأدب العربی، بیروت: دارالعلم للملایین.
  47. علامه حلی، حسن بن یوسف (1411ق)، خلاصة الأقوال، نجف: دارالذخائر.
  48. فرهنگ انصاری، حسین (1381ش)، «برقی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد یازدهم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  49. کشی، محمد بن عمر (1363ش)، معرفة الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش مهدی رجایی، قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  50. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  51. گرامی، سید محمدهادی (1390ش)، «درآمدی بر شناسایی جریانهای امامیه در عراق و ایران در سده دوم و سوم هجری»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره 2، صص121-151.
  52. گرامی، سید محمدهادی (1391ش)، «تطور گفتمان تفویض در سده دوم هجری و طیف مفضل بن عمر»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 15، صص27-58.
  53. مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآة العقول، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  54. محاسبی، حارث بن اسد (1411ق)، آداب النفوس، تحقیق عبدالقادر عطاء، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
  55. المحاسن و الأضداد (1997م)، منسوب به جاحظ، به کوشش یوسف فرحات، بیروت: دارالجیل.
  56. محدث ارموی، جلال‏الدین (1371ق)، مقدمه بر المحاسن، قم: دارالکتب الإسلامیة.
  57. محیط طباطبایی، محمد (1318ش)، «ادب و ادیب»، ماهنامه آموزش و پرورش، سال نهم، شماره 1، صص 2-8.
  58. مدرسی طباطبایی، سید حسین (1386ش)، مکتب در فرآیند تکامل، تهران: کویر.
  59. مزیدی، احمد فرید (2010م)، مقدمه بر موسوعة رسائل ابن أبی الدنیا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  60. مسلم بن حجاج (بی‏تا)، الصحیح، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  61. معین، محمد (1362ش)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
  62. مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد، به کوشش مؤسسة آل البیت(ع)، قم: کنگره شیخ مفید.
  63. مهاجر، جعفر (1429ق)، رجال الأشعریین من المحدثین و أصحاب الأئمة(ع)، قم: مرکز العلوم و الثقافة الإسلامیة.
  64. نجاشی، احمد بن علی (1365ش)، الرجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  65. نعمانی، محمد بن ابراهیم (1397ق)، الغیبة، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق.
  66. وهمن، فریدون (1394ش)، «آموزش و پرورش در ایران باستان»، تاریخ جامع ایران، جلد چهارم، تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  67. یاقوت حموی، شهاب‏الدین (1993م)، معجم الأدباء، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
  68. یاقوت حموی، شهاب‏الدین (1995م)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر.

69. Bray, Julia (2006), "Adab", Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, ed. Josef W. Meri, vol. 1, New York/ London: Routledge.

70. Gabrieli, F. (1986), "Adab", The Encyclopedia of Islam, 2nd ed., vol. 1, Leiden: Brill.

71. Newby, Gordon (2004), A Concise Encyclopedia of Islam, Oxford: One World.

 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 10 اسفند 1395
  • تاریخ بازنگری: 01 مهر 1396
  • تاریخ پذیرش: 27 خرداد 1396

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار