تحلیل و نقد تأثیر مبانی کلامی در تفسیر قرآن کریم ‏(مطالعه موردی سخن سیدمرتضی در تفسیر آیات نخستین سوره عبس) ‏

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، ایران.‏

چکیده

تفسیر قرآن کریم و باورهای کلامی رابطه‌ای دوسویه دارند. از سویی باورهای کلامی به آیات قرآن مستدل می‌شوند، واز سویی دیگر باورهای کلامی به منزله قرینه صارفه موجب رفع ید از ظواهر برخی آیات قرآن وگذر از معنای حقیقی به معانی غیرحقیقی می‌شود. تحلیل و بررسی گستره تاثیر مبانی کلام در تفسیر، آسیب‌ها و نابسامانی‌هایی را آشکار می‌کند. سیدمرتضی (م436هـ) در آثار کلامی خویش، آیاتی از قرآن را تفسیر کرده است. وی در بیان گستره عصمت پیامبر و پاسخ به پرسش‌های مفروض، به تفسیر آیات نخستین سوره عبس پرداخته است، و از آن رو که عبوس کردن را کرداری نفرت‌انگیز می‌شمرد و پیامبران را از کردار نفرت‌آمیز معصوم می‌داند؛ عبوس کننده در آیات عبس را شخصی جز پیامبر می‌پندارد و البته خطاب‌های عتاب‌آلود موجود در این آیات را نیز به پیامبر متوجه نمی‌داند. بسیاری از مفسران شیعه از سخن سیدمرتضی پیروی کرده‌اند. تحلیل و نقد سخن سیدمرتضی آشکار خواهد کرد که در پیِ تطبیق باور کلامی بر آیات عبس خطاهایی روی داده است: بی‌توجهی به معنای ماده و ساخت "عَبَسَ"، نادیده گرفتن ویژگی باب مزید‌فیه (یَزّکّی)، و قرائن موجود در سیاق آیات، و روایات وارد در شأن نزول، و خطا در مقدمات استدلال کلامی. این آسیب‌ها ریشه در سیطرة مبانی کلامی بر قواعد و اصول علم تفسیر دارد و توجه به آنها زمینه را بر حفظ حدود و قوانین هر یک از حوزه‌های تفسیر وکلام آماده می‌سازد و از آسیب‌های تفسیر کلامی آیات قرآن می‌کاهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis and Critique of the Influence of Theological ‎Bases on the Qur’an Interpretation ‎(Case Study: Sayed Murtaḍā’s Views on the Interpretation of the ‎First Verses of Surah al-‘Abas)‎

نویسنده [English]

  • Mohammad Soltani Renani
Assistant Professor, Department of Qur’an and Hadith Sciences, Faculty of ‎Theology, University of Isfahan, Iran‎
چکیده [English]

There is a mutual connection between interpretation of the Holy Qur’an and theological beliefs: in one side, the latter is proved by the Qur’anic verses, and on the other, as ṣārifah indications, such beliefs lead to uncover some verses and pass from the true meanings to virtual meanings. Analyzing the scope of the influence of the bases of theology in interpretation reveals disadvantages. In his theological works, Sayed Murtaḍā (d. 436 AH) has explained some verses. Expressing the extent of the Prophet’s infallibility and answer to the questions, he interpreted the first verses of Surah al-‘Abas. He believed that since sulk is a despicable deed which is away of the infallibility of the prophets, the moody person in the first verses of the Surah al-‘Abas must be someone other than the Prophet (PBUH). He did not, of course, ascribe the punitive words in these verses to the Prophet (PBUH). Many Shiite commentators have followed Sayed’s view. Analysis and critique of Sayed’s words will reveal that there have been made some mistakes in adapting the theological beliefs to ‘Abas verses, including: disregard for the meaning and the form of “'Abas”, ignorance of the mazīdun fīh bāb (yazzakkā), ignorance of the indications in the verses, ignorance of the narrations reporting the cause of the descent, and mistake in the premises of the theological reasoning. These mistakes come from the dominance of theological bases on the rules and principles of the knowledge of interpretation. Focus on them paves the way for the preservation of the limits and rules of each area of interpretation and theology and reduces the possible mistakes of the theological interpretation of the Qur’anic verses.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sayed Murtaḍā
  • Surah al-‘Abas
  • Prophet’s Infallibility
  • Theological Bases of Interpretation
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن تمیمی (1419ق.) تفسیر القرآن العظیم. ریاض: مکتبه نزار.
  3. ابن‏عادل، عمر بن‌على‏. (1419ق.) اللباب فى علوم الکتاب‏. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  4. ابن‌عاشور، طاهر بن‌محمد. (1984م.) تحریر المعنى السدید وتنویر العقل الجدید. تونس: الدار التونسیه.
  5. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد رازی. (1399ق.) معجم مقاییس اللغه. بیروت: دار الفکر.
  6. ابوالفتوح رازى، حسین بن‌على‏. (1408ق.) روض الجنان وروح الجنان. مشهد: آستان قدس رضوى.
  7. احمد بن‌حنبل، ابوعبدالله شیبانی (1421ق.) المسند. بیروت: موسسه الرساله.
  8. امین، سیده نصرت بیگم. (1361 ش.) مخزن العرفان در تفسیر قرآن. تهران: نهضت زنان مسلمان.
  9. ترمذی، محمد بن‌عیسی (1395ق.) سنن ترمذی. قاهره: مکتبه حلبی.
  10. ثعالبی، عبدالملک بن‌محمد (1422ق.) فقه اللغه و سرّ العربیه. بیروت: احیاء التراث العربی.
  11. ثعلبی، ابواسحاق احمد بن‌محمد. (1422ق.) الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث.
  12. جرجانى، حسین بن‌حسن‏. (1378ق.) جلاء الأذهان و جلاء الأحزان. تهران: نشر دانشگاه تهران‏.
  13. رازی، محمد بن‌عمر. (1409ق.) عصمه الانبیاء. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  14. رامیار، محمود. (1369ش.) تاریخ قرآن. تهران: انتشارات امیر کبیر.
  15. رضایی، محمدعلی. رستمی، احترام. (1396ش.) «بررسی رویکرد مفسران در تفسیر آیات نخست سوره عبس». فصلنامه مطالعات تفسیری. سال 8، شماره 31، صص24-7.
  16. زرکلی، خیرالدین (1980م.) الاعلام. بیروت: دارالعلم.
  17. زید الشهید. زید بن‌على بن‌حسین علیهم‌السلام. (1412ق.) تفسیر غریب القرآن‏. بیروت: الدار العالمیه.
  18. سمرقندى، نصر بن‌محمد. (1416ق.) بحر العلوم‏. بیروت: دارالفکر.
  19. سیدمرتضی، علی بن‌حسین موسوی (1376ش.) تنزیه الانبیاء. قم: الشریف الرضی.
  20. سیدمرتضی، علی بن‌حسین موسوی (1411ق.) الذخیره فی علم الکلام. قم: موسسه النشر الاسلامی.
  21. سیدمرتضی، ... (1405ق.). رسائل المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم.
  22. شَبَّر، سیدعبدالله‏. (1407ق.) الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین‏. کویت: مکتبه الالفین‏.
  23. شَبَّر، سیدعبدالله‏. (1410ق.) تفسیر القرآن الکریم. قم: موسسه دارالهجره.
  24. شرفی، عبدالله بن‌احمد. (1418ق.) المصابیح الساطعه الانوار. صعده: مکتبه التراث الاسلامی.
  25. شیبانى، محمد بن‌حسن‏. (1413ق.) نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏. قم: نشر الهادى‏.
  26. صنعانی، عبدالرزاق حمیری (1403ق.) المصنَّف. بیروت: المکتب الاسلامی.
  27. طالقانى، سیدمحمود. (1362ش.) پرتوى از قرآن‏. تهران‏: شرکت سهامى انتشار.
  28. طباطبایى، سیدمحمدحسین. ( 1393ق.)  المیزان فى تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الاعلمى.
  29. طبرانی، سلیمان بن‌احمد (1415ق.). المعجم الکبیر. قاهره: مکتبه ابن‌تیمیه.
  30. طبرسى، فضل بن‌حسن. (1372ش.) مجمع‏البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
  31. طبری، محمد بن‌جریر (1412ق.) جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
  32. طوسی، محمد بن‌حسن. ( 1409ق.) التبیان الجامع لعلوم القرآن.  بیروت: دار احیاء التراث العربى.
  33. طَیِّب، سیدعبدالحسین‏. (1369ش.)  اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏. تهران: انتشارات اسلام‏.
  34. فراهیدی، خلیل بن‌احمد. (1409ق.) العین. تحقیق مهدی مخزومی. قم: دارالهجره.
  35. فضل الله، سیدمحمدحسین‏. (1419ق.) من وحى القرآن‏. بیروت: دار الملاک‏.
  36. قمى، على بن‌ابراهیم. (1363ش.) تفسیر قمی. قم:‏ ‏ دارالکتاب.
  37. معرفت، محمدهادى‏. (1423ق.) شبهات و ردود حول القرآن الکریم‏. قم: موسسه التمهید.
  38. مغنیه، محمدجواد. (1424ق.) تفسیر الکاشف‏. قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
  39. مغنیه، محمدجواد. (1425ق.) التفسیر المبین‏. قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
  40. مقاتل بن‌سلیمان‏ ازدی. (1423ق.) تفسیر مقاتل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  41. ملاصدرا، محمد بن‌ابراهیم قوام شیرازی‏. (1361ش.) تفسیر القرآن الکریم. قم: نشر بیدار.
  42. واحدى، على بن‌احمد. (1415ق.) الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دار القلم‏.