تحلیل مقصود از «معنی» در معناشناسی قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

4 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

معناشناسی قرآن، تفسیر موضوعی روشمندی است که اگر منطبق بر ‏مبانی قرآنی صورت بگیرد، قادر است معنای الفاظ را در جهان‌بینی ‏خالق هستی به بشر عرضه دارد و فرهنگ الهی را تبیین نماید. اما پیش ‏از هر اقدامی باید مراد از «معنی» در معناشناسی قرآن معلوم گردد. در ‏این پژوهش، به منظور دست یافتن به تعریفی پدیدارشناسی از «معنی» ‏در معناشناسی قرآن، به بررسی تعریف معنی، مفهوم، مصداق، ‏معناشناسی و کاربردشناسی پرداخته شده است. همچنین با توجه به ‏تأثیر کاربردشناسی در تعریف «معنی» مدنظر، ویژگی‌های مؤثر متکلم ‏و مخاطب قرآن در تعریف «معنی»، مشخص ‌گردیده است. علاوه بر ‏این، تحلیلی از پاره‌ای نظریات اندیشمندان مسلمان در باب معنایی که ‏لفظ بر آن تعلق می‌گیرد، و در تعیین معنای «معنی» و در نهایت ‏گزینش روش مناسب، اثرگذار است، ارائه گشته و با بهره‌گیری از ‏‏«اصل بدن‌مندی» در نقد نظریه «روح معنا»، مجازی بودن تعلق لفظ بر ‏معانی عوالم علوی، اثبات و قابلیت مکاتب معناشناسی در بررسی ‏معانی قرآنی نشان داده شده است. در پایان، با ارائه خصوصیاتی که ‏‏«معنی» در معناشناسی قرآن باید دارا باشد، برتری مکتب شناختی در ‏تحلیل مفردات قرآنی به اثبات رسیده و با توجه به تعریف «معنی» در ‏این مکتب، برخی ویژگی‌های دیگر معنی قرآنی، بیان گردیده است.‏

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق:

لازمه معناشناسی صحیح مفردات قرآن حکیم، یافتن معنای «معنی» و ویژگی­های برجسته آن، در معناشناسی قرآن است؛ که محقق را به صورت هدف­مند به سوی مقاصد نهایی الهی سوق می­دهد.

به این منظور، با بیان بدن­مندی درک انسان و بکارگیری متعلَق معانی مطابق با درک بشر از سوی خدای سبحان، ضمن رد نظریه روح معنا، قابلیت مکاتب معناشناسی در بررسی معانی کلام الهی ثابت شد و از آنجا که برخی از ویژگی­های معنای قرآنی، تنها در مکتب شناختی مدنظر قرار می­گیرد ـ­که از آن جمله بررسی مفهوم است­ـ این مکتب بر سایر مکاتب معناشناسی برتری داده شد؛ بدین معنی که می­تواند معناشناسی دقیق­تری از واژگان قرآنی ارائه دهد و از این رو، به دلیل سابقه و روشمند بودن، می‌تواند در تفسیر موضوعی قرآن نقش مؤثرتری داشته باشد.

تحلیل­های صورت گرفته در پژوهش حاضر نشان می­دهد مراد از «معنی» در معناشناسی قرآن، همان مفهوم است که: اولاً، از تلقی قرآن و عترت، به عنوان یک متن حاصل می­شود؛ و ثانیاً، ویژگی­های ذیل را دارا می­باشد:

  • به دنبال آشکار ساختن نظام مفهومی و نمایشی بی­واسطه از جهان درون گوینده است و به شناخت متکلم می­انجامد.
  • شامل هر دو نوع دلالت مصداقی و مفهومی است.
  • در معنی، تمایز میان معنای قاموسی و کاربردی (معناشناسی و کاربردشناسی) مطرح نیست، بلکه این نوع مرزبندی مخلّ مطالعه جامع معنی است. پس باید معنی بر اساس تجربه استفاده واقعی از زبان به دست آید، نه دیدن واژه­ها در لغتنامه یا خواندن قواعد دستوری در کتاب­های دستور.
  • معنیِ قراردادی، انتزاعی از بافت­هایی است که واژه در آنها بکار می­رود.
  • معنیِ قراردادیی که با واژه تداعی می­شود، وسیله­ای است برای دستیابی به دانشی که به قلمروی مفهومی خاصی مرتبط می­شود.
  • معنی بنیان همه مباحث زبانی است؛ لذا عناصر دستوری نیز دارای بنیادی مفهومی­اند و هیچ دو ساختی هم­معنا و هم­مفهوم نیستند، بلکه چشم­اندازهای متفاوت از یک رخدادند. پس عناصر دستوری نیز نقش عمده­ای در مفهوم­سازی و تعبیرگری دارند.
  • معنی به راهبردهای تعبیرگری متکلم وابسته است.
  • بستگی به دانش تجربی فرد (اعم از حصولی و حضوری) دارد و با تجربیات جدیدِ صحیح مخاطب منطبق می­شود.
  • باعث نزدیک کردن نظام فکری و ادراکی مخاطب به متکلم و سنخیت بیشتر میان آن دو است.
  • بدن­مند است.
  • تعلقش به محسوسات، حقیقی و به معقولات، مجازی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of Meaning of "Meaning" in Semantics of the Qur'an

نویسندگان [English]

  • Samaneh Abrishami 1
  • Mohammad Hasan Rostami 2
  • Hasan Naghizadeh 3
  • Sahebali Akbari 4
1 PhD student , Department of Qur’an and Hadith Sciences University Of Mashhad
2 Associate Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Ferdowsi University Of Mashhad
3 Professor Department of Quran and Hadith Sciences Ferdowsi University Of Mashhad
4 Associate Professor Department of Quran and Hadith Sciences Ferdowsi University Of Mashhad
چکیده [English]

The semantics of the Qur’an is a methodical thematic interpretation that is able to present the meaning of words in the worldview of the Creator of the Universe to human beings and explain the Divine culture, provided that it is performed in accordance with Qur’anic principles. First of all, “the meaning” should be determined in the semantics of the Qur’an. This research studies the definition of meaning, concept, applicability, semantics and pragmatics to show a phenomenological definition of “meaning” in the Qur’anic semantics. Also, according to the effect of pragmatics in defining the proper “meaning”, the effective characteristics of the Speaker and the addressee of the Qur’an in defining “meaning” have been specified. In addition, some of the theories of Muslim scholars regarding the meaning on which the word is assigned, and affect in determining the “meaning” and finally selecting the appropriate method, is analyzed. Accordingly, based on the “principle of embodying” in the critique of the theory of “the spirit of meaning”, it is approved that the word using for meanings of the transcendent worlds is metaphorical. Additionally, the capability of semantics schools for studying the Qur’anic concepts is shown. Finally, through illustrating the characteristics that “meaning” should have in the Qur’anic semantics, the superiority of the cognitive school in analyzing Qur’anic vocabulary is proven. Based on the definition of “meaning” in such a school, some other features of the Qur’anic meaning are expressed as well.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • ‎: Semantics
  • Qur’an
  • Cognitive School
  • Embodied
  • Spirit of Meaning.‎

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. امین، سیده نصرت، (1361ش)‏، مخزن العرفان در تفسیر قرآن،‏ تهران‏: نهضت زنان مسلمان.‏
  3. ایازی، سید محمدعلی؛ پورافخم، مریم، (1393ش)، «ایزوتسو و نقد و بررسی دو اثر قرآنی وی»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال11، ش3، صص5-32.
  4. ایازی، سید محمدعلی؛ عزتی بخشایش، محمد، (1392ش)، «معناگرایی در تفسیر صفات خبریه»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال4، ش15، صص61-76.
  5. باطنی، محمدرضا، (1393ش)، پیرامون زبان و زبان شناسی (مجموعه مقالات)، تهران: نشر آگه.
  6. پالمر، فرانک. ر. ، (1391ش)، نگاهی تازه به معنی شناسی، ترجمه: کورش صفوی، تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز).
  7. تاگارد، پاول، (1394ش)، ذهن: درآمدی بر علوم شناختی (ویرایش دوم)، ترجمه رامین گلشائی، تهران: سمت.
  8. توکلی پور، محمد، (1398ش)، «بررسی تطبیقی دیدگاه های غزالی و علامه طباطبائی در نظریه «روح معنا»»، ماهنامه معرفت، سال28، ش3، صص73-84.
  9. جوادی آملی، عبدالله، (1386ش)، سرچشمه اندیشه، تحقیق: عباس رحیمیان محقق، قم: نشر إسراء.
  10. جوادی آملی، عبدالله، (1389ش)، تفسیر تسنیم، تحقیق احمد قدسی، قم: نشر إسراء.
  11. حجتی، محمدباقر؛ شیواپور، حامد، (1389ش)، «بررسی و تحلیل نظریة روح معنا از دیدگاه امام خمینی(س)»، پژوهشنامه متین، دوره12، ش48، صص40-66.
  12. دبیرمقدم، محمد، (1393ش)، زبان شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی (ویراست دوم)، تهران: سمت.
  13. راسخ مهند، محمد، (1394ش)، درآمدی بر زبان شناسی شناختی: نظریه ها و مفاهیم (ویراست دوم)، تهران: سمت.
  14. رضوی، محمدرضا، (1391ش)، «گفتگو با مایکل هلیدی، بنیانگذار مکتب دستور نقش‎گرای نظام‌مند»، دوفصلنامه زبان و زبان شناسی، دوره8، ش15، صص157-175.
  15. ساجدی، ابوالفضل، (1390ش)، «هستی شناسی معنا»، مجله معرفت فلسفی، سال9، ش2، صص85-113.
  16. سعیدی روشن، محمدباقر، (1383ش)، تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  17. سعیدی روشن، محمدباقر، (1390ش)، «وضع گروی و نظریه معنا»، فصلنامه پژوهش های اصولی، سال3، ش10، صص105-136.
  18. سعیدی روشن، محمدباقر، (1391ش)، زبان قرآن و مسائل آن (ویراست دوم)، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  19. سید رضى، محمد بن حسین،‏ (1414ق)، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، تحقیق فیض الإسلام‏، قم‏: هجرت‏.
  20. شیوا، حامد؛ حجتی، سید محمدباقر؛ غروی نائینی، نهله، (1391ش)، «طباطبایی و نظریه «روح معنا» در تبیین الفاظ متشابه قرآن»، فصلنامه پژوهشهای فلسفی کلامی، سال13، ش4، صص113-134.
  21. صفوی، کورش، (1390ش)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: انتشارات سوره مهر.
  22. ضیف، شوقی، (1393ش)، تاریخ ادب جاهلی (العصر الجاهلی)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
  23. طباطبایى، ‏سید محمدحسین، (1353ش)، قرآن در اسلام‏، تهران‏: دار الکتب الاسلامیه‏‏.
  24. طباطبایى، سید محمدحسین، (1417ق)،‏ المیزان فى تفسیر القرآن،‏ قم‏: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم‏‏.
  25. طباطبایى، سید محمدحسین، (1999م)، الرسائل التوحیدیة، بیروت: النعمان.
  26. طیب حسینی، سید محمود، (1389ش)، چندمعنایی در قرآن کریم (درآمدی بر توسعه در دلالت های قرآنی)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  27. عمر، احمد مختار، (1386ش)، معناشناسی، ترجمه سید حسین سیدی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
  28. غزالى‏، ابوحامد محمد بن محمد، (۱۳۸۶ش)، المقصد الأسنى فی شرح معانی أسماء الله الحسنى، ‏قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
  29. غزالى، ابوحامد محمد بن محمد، (1416ق)، مجموعة رسائل الإمام الغزالى‏، بیروت‏: دار الفکر‏‏.
  30. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، (1409ق)، جواهر القرآن و درره، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  31. فالک، جولیا اس.، (1392ش)، زبان شناسی و زبان: بررسی مفاهیم اساسی و کاربردها (ویراست دوم)، ترجمه علی بهرامی، تهران: انتشارت رهنما.
  32. فولادوند، محمدمهدى، (1415ق)،‏ ترجمه قرآن، تحقیق هیأت علمى دارالقرآن الکریم، تهران‏: دار القرآن الکریم‏‏.
  33. فیاضی، غلامرضا؛ ملک زاده، هادی؛ پاشایی، محمدجواد، (1392ش)، «چیستی معنا»، فصلنامه آیین حکمت، سال5، ش16، صص125-160.
  34. قاضى سعید قمى، محمد سعید بن محمد، (1416ق)، شرح توحید الصدوق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  35. قائمی نیا، علیرضا، (1385ش)، «نشانه شناسی و فلسفه زبان»، فصلنامه ذهن، ش27، صص3-24.
  36. قائمی نیا، علیرضا، (1390ش)، معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  37. کلینى، محمد بن یعقوب، (1407ق)، الکافی، تحقیق على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة.
  38. گنابادى، سلطان محمد، (1408ق)، تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
  39. گیررتس، دیرک، (1393ش)، نظریه های معنی شناسی واژگانی، ترجمه کورش صفوی، تهران: نشر علمی.
  40. لاینز، جان، (1391ش)، درآمدی بر معنی شناسی زبان، ترجمه کورش صفوی، تهران: نشر علمی.
  41. اللهوردیخانی، علی، (1384ش)، سفر به کعبه جانان، تهران: دانشگاه تهران.
  42. مظفر، محمدرضا، (بی‎تا)، أصول الفقه، قم: اسماعیلیان.
  43. معرفت، محمدهادی، (1415ق)، التمهید فی علوم القرآن،‏ قم‏: مؤسسة النشر الاسلامى.
  44. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (‏1363ش)، مفاتیح الغیب، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  45. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1366ش)‏، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمد خواجوى‏، قم‏: انتشارات بیدار.‏
  46. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1410ق)‏، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العملیة الأربعة، بیروت: دار إحیاء التراث العزلی.
  47. موسوی خمینى، سید مصطفى، (1418ق)‏، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، تهران:‏ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى‏(ره).
  48. موسوی خمینی، روح الله، (1375ش)، تفسیر سوره حمد، تهران‏: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)‏.
  49. نکونام، جعفر، (1377ش)، «نظریه عرفی بودن زبان قرآن (کارآیی‌ها و توهمات)»، ماهنامه معرفت، ش24، صص43-45.
  50. Croft, William & Cruse, D. Alan, (2004), Cognitive Linguistics, New York: Cambridge University Press.
  51. Ghio, Marta & Tettamanti, Marco, (2010), “Semantic domain-specific functional integration for action-related vs. abstract concepts”, Brain and Language, Vol. 112, Issue 3, pp.223-232.
  52. Gibbs, Raymond W., (2003), “Embodied experience and linguistic meaning”, Brain and Language, Vol. 84, Issue 1, pp.1-15.
  53. Kövecses, Zoltán, (2006), Language, Mind and Culthre: A Partical Introduction, Oxford: Oxford University Press.
  54. Lakoff, George & Johnson, Mark, (1999), Philosophy In The Flesh: The Embodied Mind And Its Challenge To Western Thought, New York: Basic Books.

Langacker, Ronald W., (2008), Cognitive Grammar: A Basic Introduction, Oxford: Oxford University Press

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 شهریور 1399
  • تاریخ بازنگری: 05 فروردین 1400
  • تاریخ پذیرش: 29 آذر 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار