فرایند گذار از بت پرستی به توحید در قرآن

قاسمی فیروز آبادی, نرگس; رحیمی, سیده وحیده; رحمان ستایش, محمد کاظم

doi:10.22051/tqh.2021.33520.2999

فرایند گذار از بت پرستی به توحید در قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

² دانشگاه قم استادیار و عضو هیئت علمی علوم قرآن و حدیث

³ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث, دانشگاه قم

10.22051/tqh.2021.33520.2999

چکیده

چگونگی تغییر عمیق مشرکان عصر نزول از باور مشرکانه بت پرستی به عقیده توحیدی، سؤالی درخور توجه است. چینش آیات محوری پیرامون توحید بر اساس ترتیب نزول آن ها، سبب دست‌یابی به فرایند تحول‌آفرینی در باور به خدا و کشف روش خاص قرآنی در تعمیق و نهادینه‌سازی باور توحیدی است. براین اساس، این پژوهش با استخراج آیات محوری پیرامون توحید و مشخص نمودن نقاط اساسی سیر دعوت توحیدی ، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، فرایند تحول‌آفرینی قرآن کریم را در بعد خداباوری بررسی نموده است. حاصل پژوهش، دست یابی به فرایند قرآنی تحول‌بخشی در بعد خداباوری در سه مرحله است. در اولین مرحله، قرآن کریم در نخستین سور مکی، با معرفی اجمالی خداوند با برخی از صفات الهی و طرح مراتب اصلی توحید، از بعد انگیزشی عموم جامعه را پذیرای باور جدید توحیدی و گروه اندکی را خدا باور کرده است و در مرحله دوم بعد از تشکیل نخستین جامعه ایمانی و مقاومت مشرکان در برابر توحید، با ارائه استدلالات روشن و براهین توحیدی، به تخریب پایه های شرک و تبیین پایه‌های توحید از بعد شناختی پرداخته است و در مرحله سوم مقارن با دوران مدنی و تشکیل حکومت اسلامی با بیان مشخصه‌های ایمان حقیقی و درجات ایمان و با تمرکز بر روی عوامل رفتاری از طریق وضع احکام در جهت عملیاتی کردن و تعمیق باور توحیدی گام برداشته است.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق

با بررسی آیات محوری پیرامون توحید بر مبنای ترتیب نزول فرایند گذار از بتپرستی و رسیدن به توحید و روش قرآن در تعمیق این باور به دست میآید. بر این اساس، این پژوهش با رویکرد ترتیبی ـ موضوعی به نتایج ذیل در بعد خداباوری نائل شده است.

فرایند تحولبخشی و مسیر گذار از بتپرستی به توحید در قرآن شامل سه مرحله اصلی می‌شود. اهداف، محتوا و روش قرآن در هر یک از این مراحل با توجه به جامعه مخاطب و نقاط اصلی سیر حرکت از بتپرستی به توحید از هم تمایز می یابد. بر مبنای این تمایز مرحله اول مشتمل بر سورههای شماره 1-38 (علق تا ص)، مرحله دوم در بردارنده سورههای 39-84 (اعراف تا روم) و مرحله سوم شامل سورههای 85-114 (عنکبوت تا توبه) است.

از نظر هدف، هدف از مرحله نخست طرح مسئله توحید و اعلان وحدانیت خداست. با این اعلان، قرآن در جهت ایجاد آمادگی و انگیزه برای شنیدن آیات پیرامون توحید حرکت میکند و زمینه تغییر در باور بتپرستی و تمایل به سمت یکتاپرستی را فراهم مینماید. بر پایه این هدف، محتوای آیات در این مرحله حالت توصیفی دارد و تمرکز بر توصیف اجمالی خداوند با صفات الهی و بیان مراتب توحید است.

بعد از انگیزهبخشی، در مرحله دوم هدف تبیین باور توحید و ایجاد شناخت و معرفت نسبت به این باور است. در این مرحله متناسب با هدف مذکور محتوای آیات صبغه استدلالی مییابد و مقصود این مرحله در دو گام اصلی محقق می‌شود. در گام نخست، قرآن با تبیین پایه‌های شرک، بطلان تفکر مشرکانه را اثبات و در جهت تخریب آن اقدام میکند و در گام دوم با ایجاد شناخت و استدلال بر یگانگی خداوند در جهت اثبات حقانیت توحید قدم برمیدارد.

بعد از مرحله شناختدهی و ایجاد معرفت، در مرحله سوم در گامی فراتر تثبیت و عمق بخشی به باور شکل یافته توحید، هدف اصلی واقع میشود. در راستای تحقق این هدف، قرآن با تبیین ایمان حقیقی و بیان درجات و مؤلفههای ایمان، معیارهای زندگی توحیدی را مشخص میسازد. در این مرحله قرآن از یک سو با تشریع احکام متعدد و توصیه های اخلاقی در جهت رفتار سازی موحدانه گام برمیدارد و از سوی دیگر با آسیبشناسی رفتارهای اهل ایمان با معیار توحیدی از انحراف حرکت توحیدی جلوگیری میکند.

بر این اساس در مجموع ، رویکرد تحولآفرینی قرآن بر پایه تقدم مکانیزم انگیزشی بر شناختی و شناختی بر رفتاری در مراحل سه گانه تحلیل و الگوی روش قرآنی تحول بخشی در باور به خدا بر اساس انگیزش-شناخت-رفتار ترسیم می‌شود. انگیزش در جهت ترغیب مخاطب از بعد روانی برای شنیدن دعوت توحیدی، شناخت در جهت متقاعد ساختن مخاطب از لحاظ ذهنی برای پذیرش بطلان تفکر مشرکانه و حقانیت باور توحیدی و رفتار در جهت نهادینه‌سازی و عملیاتی کردن باور توحید در جان مسلمانان در ساحات فردی و اجتماعی و جلوگیری از انحراف و بازگشت به شرک و در نهایت ساختن جامعهای موحد با رفتارهای مبتنی بر شناختِ مبتنی بر گرایش.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.20082681.1400.18.2.4.0

موضوعات

مطالعات قرآنی

عنوان مقاله [English]

The Process of Transition from Idolatry to Monotheism in the Holy Qur’an

نویسندگان [English]

narges ghasemi firooz Abadi ¹
syyedeh vahideh rahimi ²
Mohammad Kazem Rahman Setayesh ³

¹ PhD student Department of Qur’an and Hadith Sciences, OF QOM

² Assistant Professor and Faculty Member of Qom University

³ Assistant Professor Department of Qur’an and Hadith Sciences of Qom University

چکیده [English]

How the polytheists of the age of revelation changed profoundly from the polytheistic belief to the monotheism is a remarkable issue. The arrangement of the central verses about monotheism according to the order of their revelation leads to know the process of transformation of the belief in God and discover the special Qur’anic method for repairing and institutionalizing the monotheistic belief. Accordingly, extracting the central verses about monotheism and identifying the basic points of the course of monotheistic invitation, based on a descriptive-analytical method, this article examined the holy Qur’an’s process of making change in belief (in God). In conclusion, the Qur’anic process of transformation in the dimension of theism has been extracted in three main stages: in the first stage, the Holy Qur’an in the first Meccan surahs, with a brief introduction of God with some Divine features and the design of the main pillars of monotheism, motivated the community to accept the new monotheistic belief, leading to few new converts. In the second stage, after the formation of the faith community and the resistance of the polytheists against monotheism, the foundations of polytheism were destroyed and rather the foundations of monotheism were explained in terms of cognition with clear arguments. The third stage was establishing and deepening Monotheism in the community of the day, coincide with the establishment of Islamic State, through explaining true faith and levels of faith with a focus on vulnerable factors and the clarity of the precepts, which was done by issuing Ahkām (religious verdicts).

کلیدواژه‌ها [English]

Transformation
Polytheism
Monotheism
Description of Monotheism
Consolidation of Monotheism
Deepening the Monotheism

مراجع

1. قرآن کریم.
2. آل غازی، عبد القادر، ( 1382ق)، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقی.
3. ابن بابویه، علی بن محمد (شیخ صدوق)، ( 1403ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
4. ابن بابویه، علی بن محمد(شیخ صدوق)، ( 1386ش)، علل الشرایع، ترجمه سید محمد جواد تهرانی، قم: مؤمنین.
5. ابن درید، محمد بن حسن، (1987 م)، کتاب جهره اللغة، تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دار العلم.
6. ابن سعد، محمد، (بی تا)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر
7. ابن عاشور، محمد طاهر، (1420ق)، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العرب.
8. ابن فارس، احمد، (1399ق)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام هارون، قم: انتشارات دار الفکر.
9. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر،(1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، لبنان: دار الکتب العلمیه.
10. ابو حیان، محمد بن یوسف، (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
11. اکبریان، سید محمد، (1397ش)، شکاف معرفت و عمل از منظر آیات، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
12. ایزوتسو، توشیهیکو، (1378ش)، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: نشر فرزان.
13. بهجت پور، عبد الکریم، (1390ش)، همگام با وحی: تفسیر تنزیلی( به ترتیب نزول)، قم: تمهید.
14. بهجت پور، عبدالکریم، (1394ش)، شناختنامه تنزیلی سوره‌های قرآن کریم، قم: تمهید.
15. پور سینا، زهرا، (1385ش)، تأثیر گناه بر معرفت با تکیه بر آرای آگوستین قدیس، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
16. دروزه، محمد عزة، (1421ق)، التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول، بیروت: دا رالغرب الاسلامی.
17. رضا، محمد رشید، (1414ق)، تفسیر المنار، بیروت: دار المعرفه.
18. رفیعی، علی؛ عبدالهی، حسن، (1393ش)، «معناشناسی واژه جهل در قرآن کریم»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال پنجم، شماره20، صص 129-149.
19. زرکشی، محمد بن بهادر، (1410ق)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبد الرحمان مرعشلی، بیروت: دار المعرفه.
20. سمرقندى، نصر بن محمد، (1416ق)، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.
21. سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، (1404ق)، الدر المنثور فی التفسیر المنثور، قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
22. صادقی تهرانی، محمد، (1406ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم: فرهنگ السلامی.
23. طباطبایی، سید محمد حسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
24. طبرانى، سلیمان بن احمد، (2008م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن: دار الکتاب الثقافی.
25. طبرسی، فضل بن حسن، (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ایران: انتشارات ناصر خسرو.
26. طریحی، فخر الدین، (1362ش)، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی
27. طوسی، محمد بن حسن، ( بی تا)، التبیان فی تفسییر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
28. عبدالباقی، محمد فؤاد، (1364ق)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، مصر: دارالکتب المصریة.
29. علی، جواد، (1422ق)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بی جا: دار الساقی.
30. فراهیدی، خلیل، (1409ق)، العین، تحقیق: مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، قم: نشر هجرت.
31. فضل الله، محمد حسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.
32. قرطبی، محمد بن احمد، ( 1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
33. قطب، سید، (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
34. کاظمی نسب، رحمان؛ داوودی، محمد ناصر( 1399ش)، «نقش اجتماعی و اقتصادی انفاق از منظر قرآن»، مجله پژوهش و مطالعات اسلامی، سال دوم، شماره 14، صص 13-22.
35. کلینی، محمد بن یعقوب، ( 1365ش)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
36. مرکز فرهتگ و معارف قرآن، (1382ش)، دایرة المعارف قرآن، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
37. مصباح یزدی، محمد تقی، (1393ش)، معارف قرآن؛ خداشناسی، کیهان شناسی، انسان شناسی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
38. مکارم شیرازی، ناصر، (1386ش)، پیام قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
39. مکارم شیرازى، ناصر، (1371ش)، تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
40. موحدیان عطار، علی،(1387ش)،از شک تا یقین. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
41. واحدی، علی بن احمد، (1411ق)، اسباب نزول القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.
42. واحدى، على بن احمد، (1415ق)، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالقلم.
43. هاشمی رفسنجانی، اکبر (1386ش)، تفسیر راهنما: روشى نو در ارائه مفاهیم موضوعات قرآن‏، قم: بوستان کتاب.
44. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، (بی تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.