واکاوی ابهامات درباره انتساب کامل الزیارات به ابن قولویه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر علوم و معارف قرآن و حدیث-حوزه علمیه قم

چکیده

برای بهره‌ گیری از منابع دینی احراز اعتبار آنها ضروری است. در مسیر اعتبارسنجی این آثار می‌بایست از راه‌های مورد اطمینان ورود کرد. یکی از مولفه‌های موثر در اعتبار یک اثر علمی، شخصیت و منزلت مولف آن است.کتاب کامل الزیارات اثر جعفر ابن قولویه قمی(م368ق)است.امروزه نسخه موجود این کتاب ، به روایت یکی از شاگردان مولف، یعنی بوشنجی است.در سال‌های اخیر انتساب این اثر به مولف مشهورش از سوی یکی از پژوهشگران معاصر مورد تردید قرار گرفته و این تردید ناشی از بروز ابهاماتی در این زمینه است.نوشتار حاضر به بررسی ابهامات در رابطه با انتساب کتاب کامل الزیارات به مولف مشهور آن یعنی جعفر بن محمد ابن قولویه پرداخته است.در این مسیر با استفاده از به کارگیری قرائن متعدد و به روش تحلیلی-کتابخانه‌ای،به نقد اشکالات و ابهامات در رابطه با این کتاب پرداخته و راه را برای داوری منصفانه در رابطه با این کتاب برنمایانده شده است.

نتیجه بررسی منابع مکتوب و نسخ خطی کامل الزیارات بدین قرار است:
1.این کتاب اثر جعفر بن محمد ابن قولویه بوده و راوی آن حسین بن احمد بن مغیره بوشنجی است.
2.راوی کتاب افزوده‌هایی اندک(حدود 5 افزوده)-با نشانه گذاری مناسب- بر کتاب داشته است.
3.نام صحیح و کامل کتاب،کتاب کامل الزیارات است.
4.روایت از مجهولان یا ناشناسان در این اثر و دیگر کتب قدما به دلیل مبنای ایشان در اعتبارسنجی بوده و نمی‌توان آن را نشانه‌ای بر ضعف میراث روایی شیعه و یا نشانه‌ای از نگارش این کتب به دست افراد ضعیف و ناشناس و نفی آنان از مولفان اصلی‌شان دانست.

تازه های تحقیق

در رابطه با انتساب کتاب کامل الزیارات به مؤلف مشهور آن -یعنی جعفر ابن قولویه- تردیدها و گمانه‌هایی از سوی برخی معاصران مطرح شده است. در مجموع می‌توان این گمانه‌ها و دیگر مواردی که می‌تواند موجب ابهام در انتساب این کتاب – البته در نسخه موجود از آن به روایت بوشنجی-شود را در 6 مورد خلاصه نمود: 1. ابهام و ابراز تردید در اصالت نسخه موجود، 2. تقدم یافتن طریق کتاب بر خطبه آن، 3. یادکرد از مؤلف با الفاظی غریب مانند رَحِمهُ الله و مانند آن، 4.گزارشات متفاوت نجاشی و شیخ طوسی از آنچه این کتاب امروزه بدان شهرت دارد، 5. افزوده‌ها و تعابیر حاکی از آن و در نهایت 6. نقل روایت از راویان مهمل، مجهول یا ضعیف در این کتاب.

با توجه به بررسی‌های انجام شده و تحلیل‌های ارائه شده در این مقاله، نگارنده معتقد است که ابهامات بیان شده قابل پاسخگویی بوده و قرائن متقنی بر حل بسیاری از آنها موجود است. همچنین این ابهامات ضرری را متوجه صحّت انتساب این کتاب به جعفر ابن قولویه قمی نمی‌کند. نهایت چیزی که قابل اثبات است، رُخ نمودن پدیده‌ی زیاده و افزوده نگاری بر این اثر توسط راوی آن یعنی بوشنجی است. زیاداتی که به صورتی بسیار محدود – با افزوده شدن حدود 5 روایت به مجموع 750 روایت موجود در کتاب - و با نشانه‌گذاری مناسب انجام گرفته و مخاطب از آن مطلع گشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Inquiry of Ambiguities Regarding the Attribution of Kāmil al-Zīyārāt to Ibn Qūliwayh

نویسنده [English]

  • Mojtaba Pormusa
Lecturer and researcher - Qom seminary
چکیده [English]

In order to use religious sources, their validation is necessary, which must be achieved through authentic ways. One of the effective components in the validity of a scientific work is the personality and authenticity of its author. The book of Kāmil al-Zīyārāt has been attributed to Ja'far bin Qūliwayh Qumī (d. 368 AH). The attribution of this work to him has been recently questioned by one of the contemporary scholars, that this doubt is due to the existing ambiguities in this field. The present article examines the ambiguities on the attribution of the complete book of Kāmil al-Zīyārāt to its famous author Ja'far bin Qūliwayh Qumī. Thus, using various evidences through the analytical-library method, the problems and ambiguities are criticized to pave the way for readers to have a fair judgment. The result of reviewing written and complete manuscripts of the book is as follows: 1. It is the work of Ja'far bin Qūliwayh Qumī and its narrator is Hussein bin Ahmad bin Mughairah Būshnajī. 2. The narrator had a few additions - with appropriate markings - to the book. 3. The correct and complete name of the book is Kāmil al-Zīyārāt. 4. The quotation of unknown people in this work and other early hadith works is because of their principles for accepting hadiths. So it cannot be recognized as the weakness of the Shiite narrative heritage, nor a sign that these books were written by unreliable and unknown people.
 
Keywords: Kamil al-Ziyarat؛ Validation؛ Ibn Qalwiya؛ boshnji

کلیدواژه‌ها [English]

  • Add to a post
  • Kamil al-Ziyarat
  • Validation
  • Ibn Qalwiya
  • boshnji
  1. قرآن کریم.

    1. ‏آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن. (۱۴۰۳). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. احمد بن محمد حسینی. بیروت: دار الأضواء.‏
    2. ‏‎‫‎‏ابن‌ شهرآشوب‌، محمد بن‌ علی‌. (۱۴۳۱). معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه واسماءالمصنفین منهم قدیما و حدیثا. ‏موسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لاحی. قم: موسسة آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث‏‎‫‎‏ (قم).‏‎ ‎
    3. ‏‎‫‎‏ابن ‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۳). من لا یحضره الفقیه. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. قم: جماعة المدرسین ‏فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.‏ ‎
    4. ‏‎‫‎‏ابن ‌بابویه، محمد بن علی. (۱۴۱۶). التوحید. تصحیح: هاشم حسینی طهرانی. قم: جماعة ‏المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.‏‎ ‎
    5. ‏‎‫‎‏ابن‌ طاووس، علی بن موسی. (۱۴۱۴‌). الدروع الواقیة. تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. بیروت: موسسة ‏آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث. ‎
    6. ‏‎‫‎‏ابن ‌قولویه، جعفر بن محمد. (۱۳۵۶). کامل الزیارات. تصحیح: عبدالحسین امینی، تحقیق: غلامرضا عرفانیان یزدی. نجف ‏اشرف: دار مرتضویه.‏‎ ‎
    7. ‏‎‫‎‏استرآبادی، محمد بن علی. (۱۴۲۲). منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال. تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. ‏قم: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.‏‎ ‎
    8. ‏‎‫‎‏اسکافی، محمد بن همام؛ صالحی نجف‌آبادی، عبدالله. (۱۳۸۸). تکامل و طهارت روح. قم: سازمان تبلیغات اسلامی.‏‎ ‎
    9. ‏‎‫‎‏انصاری، حسن. (بی‌تا). «بررسی های تاریخی». بازیابی 27 تیر 2021، از ‏‎‪https://ansari.kateban.com/print/3266‎
    10. ‏‎‫‎‏برقی، احمد بن محمد. (۱۳۴۲). الرجال. تهران: دانشگاه تهران.‏‎ ‎
    11. ‏‎‫‎‏پورموسی، مجتبی؛ حیدری فطرت، جمال الدین. (۱۳۹۸). «ترسیم طبقه روایی ابراهیم بن هاشم قمی و رفع چالش های ‏پیش‌رو». حدیث حوزه، شماره 18، صص129-170.‎
    12. ‏‎‫‎‏تقی الدین حلی، حسن بن علی. (۱۳۴۲‌). الرجال. تصحیح: جلال الدین محدث، احمد بن محمد برقی، و محمدکاظم ‏میاموی. تهران: دانشگاه تهران.‏‎ ‎
    13. ‏‎‫‎‏حسینی شیرازی، سید علیرضا. (۱۳۹۸). اعتبار سنجی احادیث شیعه: زیرساخت ها، فرایندها ، پیامدها. تهران: ‏سمت.‎
    14. ‏‎‫‎‏حسینیان قمی، مهدی. (۱۳۹۹). دفاع از حدیث. قم: [بی‌نا]. ‎
    15. ‏‎‫‎‏حمادی، عبدالرضا؛ حسینی شیرازی، سیدعلیرضا. (۱۳۹۳). «بازشناسی منابع کلینی در تدوین کافی». حدیث پژوهی، شماره 11.‏‎ ‎
    16. ‏‎‫‎‏خصیبی، حسین بن حمدان. (۱۴۱۹). الهدایة الکبرى‏. بیروت: مؤسسة البلاغ.‏‎ ‎
    17. ‏‎‫‎‏دلبری، سیدعلی. (۱۳۹۸). آشنایی با اصول علم رجال. مشهد: آستان قدس رضوی.‏‎ ‎
    18. ‏‎‫‎‏ربانی، محمد حسن. (۱۳۸۵). سبک شناسی دانش رجال الحدیث. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم ‏السلام).‏‎ ‎
    19. ‏‎‫‎‏رفعت، محسن. (۱۳۹۴). پایان‌نامه دکتری: نقد و بررسی روایات عاشورایی مقاتل امام حسین (ع). استاد راهنما: ‏محمدکاظم رحمان ستایش. قم: دانشگاه قم.‏‎ ‎
    20. ‏‎‫‎‏رفعت، محسن؛ رحمان ستایش، محمدکاظم؛ حجازی، مریم السادات. (۱۳۹۶). «روایات عاشورایی کامل‌ الزیارات در ‏بوته نقد». شیعه پژوهی، شماره 12، صص107-140.‏‎ ‎
    21. «روایات عاشورایی کمیل زیارات در مرور»، شیعه شناسی 12 (3): 107-140.
    22. ‏‎‫‎‏سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران. (بی‌تا). بازیابی 27 تیر 2021، از ‏‎‪http://www.nlai.ir‎
    23. ‏‎‫‎‏سرشار، مژگان. (۱۳۹۵). «زیادات کامل الزیارات و مسألۀ انتساب اثر به ابن قولویه». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره ‏‏59، صص153-172.‏‎ ‎
    24. ‏‎‫‎‏شهید ثانی‌، زین‌الدین‌بن‌ علی ‌(۱۳۸۰). البدایه‌ فی‌ علم‌ الدرایه‌ و بدایه‌ الدرایه‌، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم‌: ‏محلاتی‌.‏‎ ‎
    25. ‏‎‫‎‏صدرایی خویی، علی. (۱۳۸۱). «دانش فهرست نویسی نسخه های خطی». پژوهش و حوزه، شماره 9، صص139-‏‏152.‏‎ ‎
    26. ‏‎‫‎‏صدرایی خویی، علی؛ محمودی، عباس. (۱۳۹۶). «روش های فهرست نویسی نسخه های خطی». علوم و معارف قرآن و ‏حدیث، شماره 10، صص23-58.‏‎ ‎
    27. ‏‎‫‎‏طباطبایی، محمد کاظم. (۱۳۹۰). تاریخ حدیث شیعه. قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.‏‎ ‎
    28. ‏‎‫‎‏طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۱۴). الأمالی. قم: دار ‏الثقافة.‏‎ ‎
    29. ‏‎‫‎‏طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۲۰). فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول. تصحیح:‏ عبد العزیز ‏طباطبایی و مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.‏‎ ‎
    30. ‏‎‫‎‏طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۲۷). الرجال. تصحیح:‏ جواد قیومی اصفهانی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ‏مؤسسة النشر الإسلامی.‏‎ ‎
    31. ‏‎‫‎‏طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). الفهرست. تصحیح:‏ محمد صادق بحر العلوم. قم: مکتبة المرتضویة.‏‎ ‎
    32. ‏‎‫‎‏علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۰۲‌). رجال العلامة الحلی. تصحیح:‏ محمد صادق بحر ‏العلوم. قم: الشریف الرضی.‏‎ ‎
    33. ‏‎‫‎‏غلامعلی، مهدی. (۱۳۹۶). سند شناسی. قم: دارالحدیث.‏‎ ‎
    34. ‏‎‫‎‏قمی، علی بن ابراهیم. (۱۴۰۴). تفسیر القمی. طیب موسوی جزایری. قم: دارالکتاب.‏‎ ‎
    35. ‏‎‫‎‏کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۶۳). الکافی. تصحیح:‏ علی‌اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة.‏‎ ‎
    36. ‏‎‫‎‏مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۸). بحار الأنوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار. بیروت: دار إحیاء التراث ‏العربی.‏‎ ‎
    37. ‏‎‫‎‏مفید، عباس. (۱۳۹۸). «بررسی ابهاماتی پیرامون اصالت کتاب عبیدالله بن علی حلبی». سفینه، شماره 62، صص134-‏‏164.‏‎ ‎
    38. ‏‎‫‎‏مفید، محمد بن محمد. (۱۴۰۳). الأمالی. تصحیح:‏ حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری. قم: ‏جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.‏‎ ‎
    39. ‏‎‫‎مفید، محمد بن محمد. (بی‌تا). الإختصاص. تصحیح:‏ علی‌اکبر غفاری و محمود ‏موسوی زرندی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.‏‎ ‎
    40. ‏‎‫‎‏مهریزی، مهدی. (۱۳۹۸). حوزه ها و مکاتب حدیثی. قم: دارالحدیث.‏‎ ‎
    41. ‏‎‫‎‏نجاشی، احمد بن علی. (۱۳۶۵‌). رجال النجاشی. تحقیق: موسی شبیری زنجانی. قم: جماعة ‏المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.‏‎ ‎
    42. نجاشی، احمد بن علی (1365الف)، رجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    43. ​​نجاشی، احمد بن علی (1986- ب)، رجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    44. نجاشی، احمد بن علی (1365ج)، رجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

    Software:

    1. Jame al-Ahadith Noor 3/5; Qom: Noor Computer Research Center.
    2. Derat al-Noor 1/2, Qom: Noor Computer Research Center.
    3. Tarājim 3, Qom: Noor Computer Research Center.
    4. Rjāl of Shi'a, Qom: Noor Computer Research Center.
    5. Asnād of Sadūq, Qom: Noor Computer Research Center.