«لا یسئل عما یفعل»، توصیف یا توصیه؟ تحلیل انتقادی میراث تفسیری آیه 23 سوره انبیاء

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی/ گروه فلسفه و کلام اسلامی/ دانشکده الهیات و معارف اسلامی/ دانشگاه تهران. تهران/ ایران.

2 استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی/ دانشکده الهیات/ دانشگاه تهران/ تهران/ ایران

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

یکی از مواردی که در میراث تفسیری آیة لایسئل (آیة ۲۳ سورة انبیاء) مورد غفلت واقع شده عدم تمایزگذاری میان دو رویکرد هنجاری و توصیفی آیه است. مقاله حاضر برای تبیین دقیق‌تر مفاد آیه و در خلال مواجهۀ مسأله‌محور با آن، این پرسش اصلی را پی‌جویی می‌کند که آیا عبارت «لا یسئل عما یفعل» تنها در مقام توصیه و بیان بایدها و نبایدهای هنجاری برای «نهی» از سوال از فعل الهی بوده و یا می‌تواند دربردارندة پیامی اخباری و توصیفی برای حکایت از عالم واقع و «نفی» سوال از افعال خدا باشد؟ حل این مساله در گرو پاسخ به دو پرسش فرعی است: الف) مبنای سوال‌ناپذیری افعال خداوند چیست؟ برای یافت این مبنا از تحلیل مفهومی، سیستمی و گزاره‌ای بهره می‌بریم. ب) آیه با کدام غرض سوال‌ناپذیریِ فعل الهی را بیان می‌کند؟ که پاسخ آن را از مسیر بررسی سیاق آیۀ لایسئل در بافت معنایی سورۀ انبیاء پی‌جویی می‌کنیم. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد سوال اعتراضی در عبارت «لا یسئل عما یفعل» فرایندی است که بر مراحل مختلف «محاسبه»، «سرزنش و اعتراض» و «مؤاخذه و عقاب» دلالت دارد. بنابراین آیه لایسئل می‌تواند در بستر رویکردی توصیفی شامل این پیام باشد که هیچ از بندگان خداوند نمی‌تواند (نه این که نباید) از فعل خدا مؤاخذه‌ نماید. همچنین گزارۀ «لا یسئل عما یفعل» می‌تواند شامل نهی ارشادی از «سوالِ استفهامی» از کُنه غایت افعال الهی باشد. این نهی (در لباس خبر) ناظر به محدودیت قلمرو ادراکی بندگان در مقام پرسش‌گر و عدم احاطة آنان به علم الهی باز می‌گردد.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

"La Yesil Amma Yefaal", description or advice? Critical analysis of the interpretive legacy of verse 23 of Surah Anbiya

نویسندگان [English]

  • Mahdi Bagheri 1
  • Ahad Faramarz Gharamaleki 2
  • Shadi Nafisi 3
1 Department of Islamic philosophy and theoloy, Faculty of theology and Islamic studies. , University of Tehran. Iran
2 Department of Islamic philosophy and theology/ Faculty of theology and Islamic studies/ University of Tehran/ Iran.
3 Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

One of the issues that are neglected in the history of the interpretation of the verse “lā yus’al” (Anbīyā’: 23) is not distinguishing between descriptive and normative approaches. To clarify the verse, this article explores the question that “whether the phrase of “lā yus’al ‘ammā yaf'al” (God is not questioned about what He does) is only a recommendation and expression of normative dos and don'ts for "prohibition" of asking about the divine act, or can it contain a descriptive and news message to talk about the real world and prohibiting the question of God’s actions?” The answer depends on two sub-questions: a) What is the basis of the unquestionability of God's actions? To find this basis, we use conceptual, systematic, and propositional analysis. b) With what purpose does the verse express the unquestionability of divine action? We seek the answer by examining the context of “lā yus’al ‘ammā yaf'al” in the semantic context of Surah Anbīyā’. The results show that the question of objection in this phrase is a process that implies different stages of “evaluation,” “blame and protest” and “reprimand and punishment.” Therefore, in the context of a descriptive approach, the verse may include the message that none of God’s servants can (not that they should) ask about God’s actions. Also, this phrase may indicate a directive prohibition of “interrogative question” about the end of divine actions. This prohibition (in the form of news) refers to the limitation of the perceptive realm of servants as questioners and their lack of knowledge of God.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Unquestionability of God’s Action
  • The Verse “Lā Yus’al”
  • Descriptive and Normative Approach
  • Systemic Analysis
  • Propositional Analysis
  1. قرآن کریم.

    1. ابن سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق)، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    2. ابن عاشور، محمد بن طاهر. (بی‌تا)، التحریر والتنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
    3. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
    4. ازهری، محمد بن احمد. (1421ق)، تهدیب اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    5. بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق)، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    6. جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. (1430ق)، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، 2جلد، عمان: دار الفکر.
    7. جوادی آملی، عبدالله؛ مصطفی‌پور، محمدرضا. (1381ش)، «عقل و دین»، پاسدار اسلام، شمارۀ 253، ص6-8.
    8. حوى، سعید. (1409 ق‏)، الاساس فى التفسیر، قاهره: دار السلام‏.
    9. حیدری، احمد. (1383ش)، «پرسشگری و پاسخگویی در سیرۀ پیشوایان دینی«، حکومت اسلامی، شمارۀ 34 ، ص84-107.
    10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.
    11. زمخشری، محمود. (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
    12. سمرقندی، نصر بن محمد. (1416ق)، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، لبنان: دارالفکر.
    13. شهرستانى، محمد بن عبد الکریم. (1364ش)، الملل و النحل، قم: الشریف الرضی.‏
    14. شیرزاد، امیر. (1398ش)، «پژوهشی در اندیشه‌های عالمان دینی در تبیین آیۀ (لا یسئل عمل یفعل و هم یسئلون)»، پژوهشنامه کلام تطبیقی شیعه، شماره 2، 71-95.
    15. صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم. (1363ش)، تفسیر مفاتیح الغیب، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی.
    16. صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم. (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعه، بیروت: دار إحیاء التراث.
    17. طباطبایی، محمد حسین. (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد14، بیروت: مؤسسه العلمی للمطبوعات.
    18. طبرانى، سلیمان بن احمد. (2008م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
    19. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    20. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    21. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    22. فخر الدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1420ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    23. فضل لله، سید محمد حسین. (1419ق)، تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر.
    24. قرطبی، محمد بن احمد. (1364ش)، الجامع لاحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    25. قطب، سید. (1425ق)، فى ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
    26. ماتریدى، محمد بن محمد. (1426ق)، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    27. ماوردى، على بن محمد. (بی‌تا)، النکت و العیون (تفسیر الماوردى)، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    28. مستفید، حمیدرضا؛ وجدانی، نسرین. (۱۳۹۹ش)، "بررسی و تحلیل جایگاه سیاق در تفسیر «أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن»"، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفدهم، شماره 3 ، پیاپی 47 ، صص 171-196.
    29. مصباح یزدی، محمدتقی. (1389ش)، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، تحقیق و بازنگری: امیررضا اشرفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
    30. مصطفوی، حسن. (1430ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قاهره: دار الکتب العلمیه.
    31. مطهری، مرتضی. (1389ش)، مجموعه آثار، ج 8، تهران: صدرا.
    32. نیشابوری (حیری نیشابوری)، اسماعیل بن احمد. (1422ق)، وجوه القرآن، تحقیق و تصحیح: نجف عرشی، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
    33. واحدى، على بن احمد. (1415ق)، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار القلم.