اندیشۀ اخلاقی صحابه: ضرورت، امکان و روش بازشناسی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

مطالعات معاصران دربارۀ تاریخ اندیشه‌های اخلاقی در جهان اسلام بیش‌تر بر شناخت اندیشه‌های اخلاقیِ فلسفی از سدۀ2 قمری به بعد متمرکز بوده و در آن‌ها کم‌تر به مطالعۀ تاریخی، گونه‌شناسی و دسته‌بندی آرائی توجه شده است که در چارچوب سنت فلسفی جهان اسلام نگنجیده‌اند. غالباً خاستگاه آن اندیشه‌های اخلاقیِ عالمان مسلمان هم که در سنت فلسفی بازتابیده است، جایی بیرون از جهان اسلام جسته می‌شود. نگاه انتقادی به این رویکرد مستلزم آن است که شواهدی به نفع استمرار نظریه‌پردازی‌های اخلاقی در جهان اسلام از کهن‌ترین دوره یعنی عصر صحابه بازنماییم و به این سؤال پاسخ دهیم که با کدامین مبنای نظری می‌توان اندیشه‌های کهن اخلاقی مسلمانان در عصر صحابه را بازشناخت؟کوشش‌هایی که چون دستاوردشان در قالب‌هایی متفاوت با نظامِ اخلاق فلسفی عرضه شدند، ناشناخته ماندند. برای تحقق این هدف لازم است معقولیت و معناداری پی‌جویی اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه را نشان دهیم؛ هم‌چنان‌که می‌باید به این سؤال پاسخ گوییم که صحابه چه‌گونه ممکن است با وجود اشتراک‌شان در شاگردی پیامبر (ص)، پیش‌برندگان آراء و مکاتب مختلفی گردند؟ به همین ترتیب، می‌باید شیوۀ گردآوری منابع و راه‌بردهای تحلیل داده‌ها به تناسب این هدف را بیان کنیم. مطالعۀ کنونی از نوع امکان‌سنجی و هدف از آن هم پدید آوردن مبنایی نظری برای تحلیل تاریخ اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه است. چنان‌که خواهیم دید، می‌توان انتظار شکل‌گیری مکاتب اخلاقی مختلف را در عصر صحابه داشت؛ مکاتبی که می‌توان برپایۀ روش پیش‌نهادی در این مطالعه راهی فراسوی بازشناسی آن‌ها گشود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Ethical thought of Companions: Necessity, possibility and method of recognition

نویسنده [English]

  • Hāmed Khāni (Farhang Mehrvash)
Associate Professor​ in Islamic Theology, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran.
چکیده [English]

Contemporary studies on the history of moral thoughts in the Islamic world are more focused on the recognition of philosophical moral thoughts from the 2nd century AD onwards, and in them, less attention has been paid to the historical study, typology and classification of opinions that are not included in the framework of the philosophical tradition of the Islamic world. Often, the origin of the moral thoughts of Muslim scholars reflected in the philosophical tradition is sought somewhere outside the Islamic world. A critical look at this approach requires that we present evidence in favor of the continuity of moral theorizing in the Islamic world from the oldest period, the age of the Companions of the Prophet Muḥammad, and answer the question of theoretical basis. So we have to ask which theoretical basis can be used in order to recognize the ancient moral ideas of Muslims in the age of the Companions. In other words, we need to know how to recognize moral theories presented in formats different from the system of philosophical ethics and therefore remained unknown. To achieve this goal, it is necessary to show the reasonableness and significance of tracing the moral thought in the era of the Companions. Also, we have to answer the question of how it is possible for the Companions to become the promoters of different opinions and schools despite their participation in the discipleship of the Prophet Muḥammad. In the same way, we must express the method of gathering resources and data analysis strategies in accordance with this goal. The current feasibility study has been carried out with the aim of answering the aforementioned questions in order to create a theoretical basis for the analysis of the history of the moral thought of the Companions era. As we will see, we can expect the formation of different moral schools in the era of the Companions; Schools that can open a way beyond their recognition based on the proposed method in this study.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of Moral Thought
  • moral thought of the Sahaba
  • History of Islamic Ethics
  • Age of the Companions
  • Al-Ḥikma Al-Dhawqīyya
  1. قرآن کریم.

    1. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد .( 1424ق/ 2003م)، .التفسیر، به کوشش اسعد محمد طیب، بیروت: دارالفکر.
    2. ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد. (1409ق)، المصنف، به کوشش سعید محمد لحّام، بیروت: دارالفکر.
    3. ابن‌جعد، علی. (1400ق/ 1990م)، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت: موسّسۀ نادر.
    4. ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (بی‌تا)، السنن، به کوشش محمد فؤاد الباقی، بیروت: دارالفکر.
    5. اسکروپسکی، جان. (1380ش)، «فلسفۀ اخلاق»، ترجمۀ محسن جوادی، نگرش‌های نوین در فلسفه، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه.
    6. اسماعیلی، مهران. (1397ش)، «دهستان یثرب/مدینه در دوره پیامبر (ص) بر پایه شواهد و قراین نخست هجری»، تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 1، ص3-22.
    7. اعوانی، غلام‌رضا. (1377ش)، «اخلاق»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفتم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    8. امین، احمد، «طاعون عمواس». (1366ق/ 1326ش)، الثقافه، شمارۀ 459.
    9. آگاهی، معصومه و عبدالهادی فقهی‌زاده. (1395ش)، «سیر تطور تفسیر اخلاقی قرآن کریم»، پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ 9، ص 127 تا 148 .
    10. برلین، آیزایا، به نام آزادی. (1382ش)، ترجمۀ محمدامین کاروان، تهران: مروارید.
    11. پات، فریبا. (1383ش.)، «کتاب‌شناسی توصیفی فلسفه‌ی اخلاق، رهنمون، شمارۀ 7 و 8.
    12. پاکتچی، احمد. ( 1392شـپ)، فقهالحدیث با تکیه بر مسائل لفظ، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
    13. پاکتچی، احمد. ( 1392ش)_ الف، جریان‌های تصوف در آسیای مرکزی، تهران: الهدی.
    14. پاکتچی، احمد. ( 1392ش)_ ب، «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد بیستم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    15. پاکتچی، احمد. (1377ش)، «اخلاق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفتم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    16. پاکتچی، احمد. (1379ش)، «اصحاب حدیث»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    17. پاکتچی، احمد. (1393ش)، «اجاره»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    18. پاکتچی، احمد. (1394ش)، فقهالحدیث: مباحث نقلبهمعنا، تهران: دانشگاه امام صادق .
    19. پاکتچی، احمد..(1388ش.)، تاریخ حدیث، به کوشش یحیی میرحسینی، تهران: انجمن علمی دانشجویان الهیات دانشگاه امام صادق (ع).
    20. پالمر، مایکل. (1388ش)، مسائل اخلاقی، ترجمۀ علی‌رضا آل‌بویه، تهران: سمت.
    21. پورجوادی، نصرالله. (1372ش)، بوی جان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    22. ترمذی، محمد بن عیسی. (1403ق/ 1983م.)، السنن، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت: دارالفکر.
    23. توکلی، غلام‌حسین. (1387ش)، «در نسبت دین و اخلاق»، آیین مهر، شمارۀ 16.
    24. خراسانی، شرف‌الدین. (1350ش)، نخستین فیلسوفان یونان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌‌های جیبی.
    25. خزاعی، زهرا. (1386ش)، «اخلاق کاربردی، ماهیت، روش‌ها و چالش‌ها، پژوهشهای فلسفی کلامی، شمارۀ 33، ص 175 _ 206.
    26. دلیری، کاظم. (1399ش)، تاریخ علم اخلاق با تأکید بر مکاتب، رویکردها و میراث اخلاقی دنیای اسلام، قم: مرکز نشر هاجر.
    27. رضایی هفتادر، حسن و صفر نصیریان. (1397ش)، «بررسی ابعاد فطرت انسان از منظر معارف وحیانی به‌ویژه نهج‌البلاغه»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 37، ص 169-206.
    28. رفیعی، بهروز. (1377ش)، اخلاق، عرفان و تصوف اسلامی: کتاب‌شناسی توصیفی و موضوعی، تهران: الهدی.
    29. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383ش)، تصوف ایرانی، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران:سخن.
    30. زرین‌کوب، عبدالحسین.(1379ش)، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
    31. ساشادینا، عبدالعزیز. (1388ش)، «نظام فقهی ـ اخلاقی اسلام»، فقه پزشکی، شمارۀ 1.
    32. سجادی، صادق. (1391ش)، «جیش، دیوان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد نوزدهم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
    33. سید مرتضی، علی بن طاهر. (1403ق)، الامالی، به کوشش احمد شنقیطی، بازنشر قم: کتابخانۀ مرعشی.
    34. صنعانی، عبدالرّزاق بن همام. (1403ق)، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت،: المکتب الاسلامی.
    35. گاتری، ویلیام کیت چمبرز. (1376ش)، تاریخ فلسفۀ یونان، ترجمۀ مهدی قوام صفری و حسن فتحی، تهران: فکر روز.
    36. گذشته، ناصر. (1369ش)، «ابن‌سیرین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد سوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
    37. مالک بن انس. (1425ق)، الموطأ، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ابوظبی: موسّسة زایدبن سلطان آل‌نهیان.
    38. مسلم بن‌حجاج. (بی‌تا)، الصحیح، بیروت: دارالفکر.
    39. مک‌ناتن، دیوید. (1383ش)، نگاه اخلاقی: درآمدی به فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ حسن میانداری، تهران: سمت.
    40. مهروش، فرهنگ و دیگران.(1400ش)، «شیوۀ اصلاح بینش‌ها از نگاه ابن‌عباس: مروری بر روایات اخلاقی او در منابع متقدم»، مطالعات فهم حدیث، سال هشتم، شمارۀ اول، ص 207-231.
    41. مهروش، فرهنگ. (1393ش)، «اندیشۀ اخلاقی ابن‌مسعود»، پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 24، ص143 _ 162.
    42. مهروش، فرهنگ. (1395ش)، تاریخ فقه اسلامی در سده‌‌های نخستین: از آغاز اسلام تا شکلگیری مکتب اصحاب حدیث متأخر، تهران: نشر نی.
    43. هدایتی، محمد. (1393ش)، «علم اخلاق: تعریف، موضوع و هدف»، پژوهش‌‌های اخلاقی، شمارۀ 16، ص 123- 142.
    44. Abou Al Fadl, Khaled, “Qurʾanic Ethics and Islamic Law”, Journal of Islamic Ethics, vol. I, 2017.
    45. Foucault, Michel, Fearless Speech, ed. Joseph Pearson, Cambridge, Semiotext, 2001.
    46. Shihada, Ayman, The Theological Ethics of Fakhr Al-Dīn Al-Rāzī, Leiden, Brill, 2006.