قرائات رایج در ایران در قرن چهارم؛ بررسی موردی قرائت مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم مشهد، مشهد، ایران

2 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد تفسیر قرآن مجید، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآ نی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از بلاد اسلامی در سده‌های متقدّم، اندک و گاه غیردقیقند. لذا بررسی شواهد عینی برجای مانده از آن دوران ضروری است. یکی از مهم‌ترین شواهد عینی، قرائت مضبوط در مصاحف کهن هر منطقه است. این پژوهش به منظور کشف قرائتِ قرن چهارمِ ایران، به بررسی قرائت مضبوط در سه قرآن کامل و سه گروه جزوۀ قرآنی موجود در آستان قدس رضوی پرداخته است. بدین منظور، جدولی مشتمل بر 1001 کلمه تهیه شد. بعد از تهیۀ آمار میزان شباهت قرائت مضبوط در این کلمات با هریک از قرائات ده‌گانه و نیز موارد برجای مانده از اختیار ابوحاتم و ابوعبید که طبق اخبار در ایرانِ آن زمان رایج بوده‌اند، این نتیجه حاصل شد که در سدۀ چهارم، قرائت یا اختیار یک شخص خاص در ایران رایج نبوده است؛ چراکه قرائت این مصاحف نه تنها با هم، بلکه با قرائت یکی از قاریان معروف نیز کاملاً هماهنگ نیست؛ در عین حال، این مصاحف در مرحلۀ رسم مصحف بیشترین شباهت را به مصحف بصره و کمترین شباهت را به مصحف شام دارند. در مرحلۀ ضبط قرائت نیز به قرائت ابوعمرو و اختیار ابوعبید شباهت قابل توجّهی دارند. درواقع، قرائت این مصاحف یک اختیار بر پایۀ قرائت عراقی ابوعمرو است که یکی از ملاک‌های آن، «مطابقت با قرائت بیشتر قاریان ده‌گانه» بوده است، و همین، توجیه‌گر میزان قابل‌توجّه شباهت آن با دو اختیارِ ابوعبید و ابوحاتم، به خصوص اختیار ابوعبید است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Qur’anic Readings Prevalent in Iran in the Fourth Century: Case Study of Recorded Readings in Qur’anic Manuscripts in the Library of Āstan-e Quds-e Radawī

نویسندگان [English]

  • Elaheh Shahpasand 1
  • Mozhgan Azimiyan 2
1 Associate Professor, The University of Sciences and Teachings of the Holy Qur’an, Mashhad, Iran.
2 MA of The Qur’anic Exegesis, The University of Sciences and Teachings of the Holy Qur’an, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The accounts of the Quranic readings prevalent in the various Islamic countries in the early centuries are scanty and sometimes inaccurate. Therefore, it is necessary to examine the objective evidence that remains from this period. One of the most important objective evidences is the readings recorded in the ancient manuscripts of each region. In order to determine the readings of the Quran in 4th century Iran, this study examines the recorded readings in three complete Quranic manuscripts and three groups of Quranic manuscripts in the library of Āstan-e Quds-e Radawī. By creating a table of 1001 words and statistically recording the similarity of the recorded readings of these words in each manuscript with ten readings, as well as the remaining cases from the authority of 'Abū Hātam and 'Abū ‘Ubayd, which were reportedly common in Iran at the time, it is concluded that in the fourth century the reading of a particular person was not common in Iran. For the readings of these codices are not only compatible with each other, but also with the reading of one of the famous readers. Their calligraphy most resembles the Basra codex and least resembles that of the Levant. At the stage of recording the readings, they are also remarkably similar to the readings of 'Abū ʿAmr and 'Abū ‘Ubayd. In fact, the readings of these codices are based on the Iraqi reading of ʾAbū ʿAmr, whose criteria include "agreement with the reading of most of the ten readers." This justifies the remarkable degree of similarity with both readings of ʾAbū ‘Ubayd and ʾAbū Hātam, especially that of the ʾAbū ‘Ubayd.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Differences of Amsār’s Mushafs
  • Choice of Reading
  • ʾAbū ʿAmr
  • ʾAbū ‘Ubayd
  • ʾAbū Hātam
  • Ten Qur’anic Readings
  1. قرآن کریم، مصحف رایج.
    1. قرآن خطی، شماره م44. مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    2. قرآن خطی، شماره م51. مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    3. قرآن خطی، شماره م48. مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    4. جزوات قرآنی گروه الف. با شماره ثبت‌های: 3101م- 3102م – 3103م- 3104م- 3105م- 3106م- 3107م- 3108م- 3109م- 3110م- 3111م- 3112م و 3113م، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    5. جزوات قرآنی گروه ب. با شماره ثبت‌های: 3016م- 3017م- 3018م- م3019- 3021م- 3022م- 3023م- 3024م- 3025م- 3026م- 3027م- 3028م- 3029م- 3030م- 3031م و 3032م، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    6. جزوات قرآنی گروه ج، با شماره ثبت‌های: 3090م- 3091م- 3092م- 3093م- 3094م- 3095م- 3096م- 3097م- 3089م- 3088م- 3087م. مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
    7. ‏‫ابن‌هائم، احمدبن‌محمد(۱۴۲۳ق). التبیان فی تفسیر غریب القرآن. تحقیق ضاحی عبدالباقی. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
    8. ‏‫اندرابی، احمد‌بن‌ابی‌عمر(۵۵۶ق). الایضاح فی القراءات. تحقیق محمدبن‌عمر‌بن‌حمزة. ترکیه:کتابخانه بخش تحقیقات شرقی وابسته به دانشگاه استانبول.
    9. ‏‫پارچه‌باف دولتی، کریم(۱۳۹۲ش). تاریخ تحول قرائات قرآن کریم در ایران طی قرون سه تا دوازده هجری قمری، رساله دکتری، تهران: دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات.
    10. ‏‫پاکتچی، احمد(۱۳۷۰ش). ابن‌کثیر ابومعید. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. (ج4، صص509-511). تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
    11. ‏‫پاکتچی، احمد(۱۳۷۳ش). ابوعمروبن‌علاء. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. (ج6، صص64-67)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    12. ‏‫پاکتچی، احمد(۱۳۸۲ش). اعمش. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. (ج9، صص407-402). تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    13. ‏‫پاکتچی، احمد(۱۳۸۸ش). تاریخ حدیث. تهران: انجمن علمی دانشگاه امام صادق(ع).
    14. ‏‫پاکتچی، احمد(۱۳۹۳ش). تاریخ علوم قرآن و حدیث در ایران. تاریخ جامع ایران(ج14، ص195-228). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    15. ‏‫پاکتچی، احمد(بی‌تا). ابوعبید قاسم‌بن‌سلام خزاعی. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. (ج5، صص703-711). تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    16. ‏‫حاج منوچهری، فرامرز(۱۳۷۲ش). ابوحاتم سجستانی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. (ج5، صص311-316). تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    17. ‏‫ذهبی، شمس‌الدین(۱۴۱۳ق). تاریخ الاسلام.تحقیق عمر تدمری. قاهرة: دار الکتاب العربی.
    18. ‏‫رافعی قزوینی، عبدالکریم(۱۴۰۸ق). التدوین فی أخبار قزوین. تحقیق عزیزالله عطاردی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    19. رضی بهابادی، بی‌بی‌سادات(1385ش). مروری بر تاریخ «اختیار» در قرائات و ضوابط قرائات معتبر، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 3(2)، 115-144.
    20. ‏‫سجستانی، محمد بن عزیر(۱۳۸۲ق). غریب القرآن. مصر: مکتبة محمد علی صبیح.
    21. ‏‫سلّوم، احمدبن‌فارس(۱۴۲۷ق). جهود الامام ابی‌عبید القاسم‌بن‌سلّام فی علوم القرآن. بی‌جا: دار ابن‌حزم.
    22. ‏‫ سیرین، حسین تاج‌الدین(۲۰۱۳م). کتاب القراءات لأبی حاتم السجستانی. بی‌جا: دار و مکتبة البصائر.
    23. شاه‌پسند، الهه(۱۳۹۳ش). قرائت عاصم به روایت حفص از ابتدا تا اشتهار. رساله دکتری. مشهد: دانشگاه فردوسی.
    24. ‏‫طوسی، محمدبن‌حسن(۱۴۰۹ق). التبیان فی تفسیر القرآن. مصحح احمد حبیب عاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    25. ‏‫عمر، احمد، و مکرم، عبدالعال(۱۴۰۸ق). معجم القراءات القرآنیة. کویت: مطبوعات جامعة کویت.
    26. ‏‫قاسم‌بن‌سلّام، ابوعبید(۱۴۱۵ق). فضائل القرآن. محقق مروان عطیه و دیگران. دمشق: دار ابن‌کثیر.
    27. ‏‫مقدسی، محمدبن‌احمد(۱۴۱۱ق). أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم. قاهرة: مکتبة مدبولی.