رهیافتی به انتساب کتاب تحف العقول و مؤلف آن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدیث ، دانشکده ادبیات ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان / ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

تحف العقول عن آل‌ الرسول (ص) اثر حسن‌ بن‌ شعبه حرانی یکی از منابع روایی اخلاقی شیعه است که دربارۀ مؤلف و زمان نگارش و خاستگاه روایات آن اقوال گوناگونی وجود دارد. برخی از علمای متأخر و پژوهشگران معاصر، مؤلف را از علمای ستودنی شیعۀ اهل حلب در قرن چهارم می‌دانند. عده‌ ای از این دسته، وی را همان مؤلف حقائق اسرار الدین تلقی کرده‌ اند. بعضی نیز او را فردی ناشناخته و نصیری‌ مذهب از قرن ششم برشمرده‌ اند. با وجود این، هویت مؤلف محل سؤال است و ابهام‌هایی وجود دارد. دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد مؤلف شیعه و اهل حلب است که دست‌ کم در قرن هشتم زیسته است. مبانی فقهی و کلامی مؤلف، باور پژوهشگران مبنی بر نصیری‌ بودنش را نفی و شیعه‌ بودنش را تأیید می‌ کند. همچنین، بررسی سیر تاریخی حلب و تطبیق آن با گفتمان‌ های حاکم بر کتاب از دلایلی است که انتساب مؤلف به حلب را تصدیق می‌ کند. مؤلف امامی‌ مذهب، لین‌ الحدیث، زاهد و دنیاگریز است. او اهل‌ البیت (ع) را خلیفۀ خدا و معصوم می‌ داند و به بعث و عقیدۀ شیعه در جبر و اختیار باورمند است. گفتنی است شناسایی هویت مؤلف تحف العقول در تاریخ امکان‌پذیر نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Approach to attribution TUHAF AL-UQOUL's book and its author

نویسندگان [English]

  • Hajar Banaei 1
  • seysed mehdi lotfi 2
1 Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Literature, University of Isfahan, Isfahan / Iran
2 Associate Professor, Department of Qur’an and Hadith Sciences, University of Isfahan, Iran.
چکیده [English]

The TUHAF AL-UQOUL by Hassan Ibn Shuba Harani is one of the sources of Shiite moral narration that there are different sayings about the author and the time of its writing and origin. The narrations of some scholars and scholars consider the author to be one of the praiseworthy Shiite scholars of Aleppo in the fourth century. Some consider him to have the truth of Israr al-Din. Some have described him as an unknown and religious figure from the sixth century. However, the identity of the author is in question. The findings of this study show that he is a Shiite and a native of Aleppo who lived at least in the eighth century. The jurisprudential and theological principles of the author deny that he is a Nasserite and confirm that he is a Shiite. Also, the study of the historical course of Aleppo and its adaptation to the statements of the book is one of the reasons that confirms the author's attribution to Aleppo. The author of the pious Imam is the line of hadith, ascetic and worldly. He considers the Ahl al-Bayt (AS) as the caliph of God and infallible and believes in the resurrection and the Shiite belief in predestination. It should be noted that it is not possible to identify the author of the gift of minds in history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Harani
  • TUHAF AL-UQOUL
  • The Author'
  • s Identity
  • The Origin of Narrations
  • Nasiriyah
  1. آقابزرگ تهرانی، محمدحسن(۱۴۰۳ق). الذریعة الى تصانیف الشیعة. گرداورنده: احمد‌بن‌محمد حسینی. لبنان: دارالاضواء.
  2. ابراهیم، محمدابوالفضل(۱۴۰۴ق)‏. شرح نهج‌البلاغة لابن‌ابی‌الحدید. قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏.
  3. ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على(1376ش). امالی. تهران: کتابچی.
  4. ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على(۱۳۸۵ش). علل‌الشرائع. قم: داورى‏.
  5. ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد مغربى(۱۳۸۵ق)‏. دعائم‌الاسلام.‏ ‌تحقیق و ‌تصحیح: آصف فیضى. قم: آل‌البیت(ع).‏
  6. ابن‌عبدالوهاب، حسین‏(بی‌تا). عیون ‌المعجزات. قم‏: مکتبة الداورى‏.
  7. ابن‌عدیم، عمر‌بن‌احمد(بی‌تا). بغیة الطلب فى تاریخ حلب. ‌تحقیق: سهیل زکار. بیروت: دارالفکر.
  8. ابن‌عمر، مفضل(بی‌تا). التوحید المفضل(چاپ سوم).‌تحقیق: کاظم مظفر. لبنان: مؤسسة الوفاء.
  9. ابن‌غضائرى، احمد‌بن‌حسین(۱۴۲۲ق). الرجال. ‌تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی. قم: درالحدیث.
  10. اشعری قمی، سعدبن‌عبدالله(۱۳۶۱ش). کتاب المقالات و الفرق. ‌تصحیح و تقدیمِ محمدجواد مشکور. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
  11. امین، محسن(1403ق). اعیان‌الشیعة. بیروت: دارالتعارف.
  12. انصاری قمی، حسن(۱۳۸۵ش). دین و دولت در دولت‌های ال‌زنگی و ایوبیان(درآمدی بر ادبیات سیاسی اسلام). کتاب ماه دین. شماره 104، 6-33.
  13. انصاری قمی، حسن. کاتبان kateban.com.
  14. ایزدی‌فرد، علی‌اکبر، محسنی دهکلانی محمد و حسین‌نژاد، سید مجتبی(1395ش). بررسی اعتبار تحف‌العقول، ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ، 48(1)، 29- 51.DOI: 22067/NAQHS.V48I1.43914   
  15. بادکوبه هزاوه، احمد و آبانگاه ازگمی، معصومه(۱۳۹۴ش). عملکرد دوگانۀ ایوبیان در مواجهه با شیعیان امامیه و اسماعیلیه و بازتاب آن در تاریخ‌نگاری مصر و شام. مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی(فروغ وحدت) .11(41)، ۱۸-۳۲.
  16. باقری، حمید(1393ش). پژوهشی در انتساب چند اثر جدیدالانتشار به ابو محمد حسن‌بن‌علی‌بن‌شعبة حرانی؛ محدث شناخته‌شدۀ شیعی، علوم حدیث. 19(4)، 55-74. -
  17. برقى، احمدبن‌محمدبن‌خالد(1371ق). المحاسن. قم: دارالکتب الاسلامیة.
  18. برومند اعلم، عباس و مهدوی، تقی(۱۳۹۳ش). نقش شیعیان در حیات علمی حلب در قرن چهارم و پنجم قمری، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، 10(37)، ص43-55.
  19. بصیرت، علی(1397ش). اندیشه‌نامۀ کلامی ابن‌شعبه حرانی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشگاه قران و حدیث. دانشکدۀ علوم و معارف حدیث.
  20. بغدادی، عبدالقاهر(۱۴۱۷ق-۱۹۹۷م). الفرق بین الفرق(چاپ دوم)، بیروت: دارالمعرفة.
  21. بنائی، هاجر و لطفی، سیدمهدی(1399ش). تبارشناسی روایات قصار تحف‌العقول، مطالعات فهم حدیث، 6(2)، ص۱۲۵ـ۱۴۳. DOI:10.30479/mfh.2020.2075
  22. بنائی، هاجر و لطفی، سیدمهدی(۱۴۰۰ش). تبارشناسی روایات قصار حضرت علی(ع) در تحف‌العقول. حدیث‌پژوهی. 13(25)، 333- 358. DOI:10.22052/HADITH.2021.111271
  23. بنائی، هاجر و لطفی، سیدمهدی(1400ق). تبارشناسی حدیثی و لایه‌شناسی تاریخی تحف‌العقول. رساله دکتری. دانشگاه اصفهان.
  24. پسندیده، حسین(1391ش). بررسی مقایسه‌ای عهدنامه مالک اشتر در سه کتاب نهج‌البلاغة، تحف‌العقول و نهایة‌الإرب، علوم حدیث، 17(64)، 207-228.
  25. حر عاملی، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ(بی‌تا). امل الآمل، بی‌جا: بی‌نا.
  26. حر عاملی، محمدبن‌حسن(1409ق)‏. تفصیل وسائلالشیعة الی تحصیل مسائلالشریعة. قم: آل‌البیت(ع).
  27. حر عاملى، محمد‌بن‌حسن(۱۴۱۸ق)‏. الفصول المهمة فی اصول الائمة؛ تکملةالوسائل. ‌تحقیق: محمد‌بن‌محمد الحسین‏ القائینی. قم: مؤسسۀ معارف اسلامى امام‌رضا(ع).
  28. حرانی، حسن‌‌بن‌شعبه(۲۰۰۶م). مجموعةالحرانیین، مؤلفات الخاصه؛ حقائق اسرار الدین. ‌تحقیق و تقدیمِ: ابوموسی و شیخ موسی. لبنان: دارالعقل.
  29. حرانی، حسن‌بن‌‌علی(۱۳۶۳ش). تحف‌العقول فیما جاءَ مِنَ الحِکَمِ ‌وَ الْمَواعظ عن آل‌الرسول(ص). ‌تحقیق: على‌اکبر غفارى. قم: جامعة مدرسین.
  30. حزبائی، خلود(1396ش). نقد و بررسی احادیث امام‌صادق(ع)(از وصیت عبدالله‌بن‌جندب تا صفت خروج از ایمان). اهواز: دانشگاه چمران.
  31. حسینی حنبلی، عبدالرحمن‌بن‌ابراهیم‏(۱۴۳۰ق). قلائدالاجیاد. ‌تحقیق: ولید عبدالله‏ منیس. کویت: مرکز البحوث و الدراسات الکویتیة.‏
  32. حلبى غزى، کامل‌بن‌حسین(۱۴۱۹ق). نهر الذهب فى تاریخ حلب‏. ‌تحقیق و ‌تصحیح: شوقی شعث و محمود فاخورى. حلب: دارالقلم‏.
  33. رحیمی، زهرا(1396ش). بررسی سندی و دلالی روایات امام‌علی(ع) در کتاب تحف‌العقول در خصوص صبر، تقوا و حسن خلق. رساله دکتری. دزفول: دانشکده اصول الدین.
  34. رضوی، سیدابوالفضل(۱۳۸۵ش). نقد منبع در تاریخ. تاریخ‌پژوهان. 2(6)، 46-65. DOI: -
  35. زمانی محجوب، حبیب و بادکوبه هزاوه، احمد(۱۳۹۱ش). بررسی وضعیت شیعیان در عهد بنی‌مرداس. مطالعات تاریخ اسلام. 4(14)، ص۱۱۰-۹۳.
  36. سبحانی، جعفر(۱۴۲۷ق). محاضرات فی الالهیات. تلخیص علی ربانی. قم: امام‌صادق(ع).
  37. سبحانی، جعفر(1418ق). موسوعة طبقات‌الفقهاء. قم: مؤسسه امام‌صادق(ع).
  38. سپاسی، طیبه(1388ش). ترجمه و تحقیق حدیث جوامع الشرایع از امام‌رضا(ع) و بررسی احکام فقهی مستفاد از آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قم.
  39. شافعی، محمدبن‌ادریس(بی‌تا). الرسالة. ‌تحقیق و شرح احمد محمد شاکر. لبنان: المکتبة العلمیة.
  40. شایسته‌نژاد، علی‌اکبر(1390ش). جایگاه تحف‌العقول در منابع روایی شیعه. علوم حدیث. 16(1و2) 245-261.
  41. شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم(بی‌تا). الملل و النحل. ترجمه افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی. تهران: علمی.
  • طباخ، محمد راغب(۱۴۰۸ق). اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب الشهباء(چاپ دوم). حلب: دارالقلم العربی.
  1. طبرسی، احمدبن‌علی(1403ق). الاحتجاج على اهل‌اللجاج‏. محمدباقر خرسان. مشهد: مرتضی.
  2. طوسی، محمد‌بن‌حسن(۱۳۷۳ش)‌. الرجال الطوسی، ‌تحقیق و تصحیح: جواد قیومی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسة‏.
  3. طوسى، محمدبن‌حسن‏(۱۴۱۱ق). مصباح‌المتهجد و سلاح‌المتعبد. بیروت: فقه الشیعة.
  4. طوسی، محمدبن‌حسن(بی‌تا). اختیار معرفةالرجال (رجال الکشی). مع تعلیقات میر داماد الاسترابادی. ‌تصحیح: مهدی رجایى. قم: آل‌البیت(ع).‏
  5. علی، محمد احمد(۱۴۲۳ق). معجماعلام العلویی. لبنان: دارالمحجة البیضاء.
  6. غالب الطویل، محمد امین(۱۳۸۶ق-۱۹۶۶م). تاریخ العلویین. بیروت: دارالاندلس.
  7. قمی، عباس(۱۳۶۸ش). الکنی و الالقاب. تهران: مکتبة الصدر.
  8. گرامی، محمدهادی(۱۳۹۱ش). نخستین مناسبات فکری تشیع؛ بازخوانی مفهوم غلو در اندیشۀ جریان‌‌های متقدم امامی. تهران: امام‌صادق(ع).
  9. مازندرانی، محمدصالح (۱۳۸۲ق). شرح الکافی؛ ‌الاصول و الروضة. ‌تحقیق و ‌تصحیح: ابوالحسن شعرانی. تهران: مکتبة الاسلامیة.
  10. مامقانی، عبدالله(۱۴۳۱ق). تنقیح‌المقال فی علم الرجال. ‌تحقیق: محمدرضا مامقانی. قم: موسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث‏.
  11. مجلسی، محمدباقر‏(1403ق). بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  12. مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی(۱۴۰۴ق). مرآةالعقول فی شرح اخبار آل‌الرسول‏. ‌تحقیق و تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  13. مددی، احمد، دروس. ir
  14. نجاشی، احمد‌بن‌على(۱۳۶۵ش). رجال النجاشی.‏ قم‏: الاسلامی.
  15. هالم، هاینتس(1987م). غنوصیان در اسلام؛ شیعیان غالی و علویان(چاپ اول). ترجمه: احسان موسی خلخالی(۱۳۹۳ش). تهران: حکمت.