پژوهشی درباره‌ی روایات ترتیب نزول ابن‌عباس از طریق ابوصالح، ماهیت و وثاقت

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت (ع)، دانشگاه اصفهان

2 استادیار گروه قرآن وحدیث دانشگاه اصفهان اصفهان، ایران.

3 استاد گروه علوم و قرآن، دانشگاه تهران، پردیس قم، قم، ایران

چکیده

ترتیب نزول سوره‌های قرآن کریم در روایات متعددی از صحابه و تابعین نقل شده‌است. تعدد و اختلاف روایات ترتیب نزول و کیفیت نقل آن‌ها در منابع مختلف برای قرآن‌پژوهان به ویژه در مطالعات مکی مدنی، ترتیب نزولی و تفسیر تنزیلی باعث سردرگمی شده‌است. تعداد زیادی از این روایات از ابن‌عباس نقل شده‌است. یکی از طرق نقل ترتیب ابن‌عباس، طریق ابوصالح است که به دلیل ویژگی‌های خاص و تحریرهای گوناگون آن مورد توجه و سوال قرارگرفته‌است. در این تحقیق با جستجو در نُسخ کهن‌ترین منابع موجود، تبارشناسی و مقایسه‌ی فهرست‌های روایی، فهرست‌های ابن‌عباس از طریق ابوصالح و ترتیب‌های مأخوذ از آن بازشناسی و بررسی می‌شود. خواهیم دید علاوه بر فهرست‌هایی که به صورت مسند از طریق ابوصالح نقل شده‌است، دو فهرست کلبی از ابن‌عباس و مقاتل‌بن سلیمان نیز که بدون ذکر سند و منبع در تفسیر شهرستانی آمده و فهرست‌های مستقلی در نظر گرفته می‌شوند، بنا بر شاخصه‌های متنی مشترک و مشایخ آن‌دو، به شاخه‌ی ابوصالح از ابن‌عباس ملحق می‌گردند. ابوصالح، کلبی و سایر راویان این شاخه کوفی هستند. تشابه زیاد و شاخصه‌های مشترک در متن روایات و بوم راویان این مجموعه، نشان‌دهنده‌ی ریشه‌ی واحد این فهرست‌هاست. بعضی از اختلافات جزئی در این مجموعه را می‌توان به حساب اشتباه در نقل یا استنساخ گذاشت؛ اما پاره‌ای اختلافات مانند حذف و اضافه‌ی سوره حمد و جابجا شدن سوره‌های حج، سجده و انسان میان بخش مکی و مدنی، با خطای سهوی قابل توجیه نیست و تنها می‌تواند ناشی از اجتهاد روایان و دخالت در فهرست پایه به دلیل ترجیح دیگر اقوال باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study on the (Ahadith) Narrations of the Chronological Order of Revelation by Ibn Abbas through Abu Salih: Nature and Authenticity

نویسندگان [English]

  • Saeedeh Jannesari 1
  • Amir Ahmadnezhad 2
  • Mohammad Ali Mahdavi Rad 3
1 Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Ahl-al-Bayt (AS) Studies, University of Isfahan
2 Assistant Professor of Quran and Hadith Department, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
3 Professor, Department of Science and Quran, University of Tehran, Qom Campus, Qom, Iran
چکیده [English]

The chronological order of the surahs of the Holy Qur’an has been transmitted in various Ahadith (narrations) from the companions and followers of the Prophet Muhammad (PBUH). The multiplicity and divergence of these Ahadith, along with the manner of their transmission across different sources, have caused confusion for Quranic scholars, particularly in studies related to chronological arrangement, Meccan and Medinan distinctions, and its interpretation. A significant number of these Ahadith have been reported by Ibn Abbas. One of the routes for transmitting Ibn Abbas's chronological order is through Abu Salih, which has garnered attention and citation due to its unique characteristics and various renditions in Quranic sources. This research seeks to explore the oldest available manuscripts, conducting a genealogical analysis and comparison of the lists of Ahadith, specifically those attributed to Ibn Abbas through Abu Salih, as well as the arrangements derived from them. The findings indicate that, in addition to Musnad Ahadith from Abu Salih, two lists of al-Kalbi attributed from Ibn Abbas and and Muqatil ibn Sulaiman, which are mentioned without a chain or source of hadith in al-Shahristani's tafsir, fall under the category of Abu Salih's list based on shared textual characteristics and their Mashaayigh (respective teachers). The great similarity in the texts and the backgrounds of the narrators of this group of Ahadith suggest a common origin for these lists and its Kufic origin. Certain peculiar features in Abu Salih's list, as well as minor discrepancies within this collection, stem from errors in transmission or transcription; however, some differences, such as the omission and addition of Surah Al-Fatiha and the repositioning of Surahs Al-Hajj, Al-Sajda, and Al-Insan between the Meccan and Medinan sections, cannot be justified by mere oversight. These types of discrepancies may only arise from the ijtihad (independent reasoning) of the narrators and deliberate alterations in the foundational list due to the preference for alternative opinions

کلیدواژه‌ها [English]

  • choronological list of suras of the Qur'
  • an
  • Ibn Abbas
  • Abu Saleh
  • Kalbi
  • Muqatil ibn Sulaiman
  1. ابن‌سعد، محمد(1410ق). طبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  2. اعرابی، غلامحسین(1381). شخصیت و آثار مؤلف المبانی لنظم المعانی. مقالات و بررسیها. )71(، صص63-73.
  3. اقبال، ابراهیم(1394). تاریخ‌گذاری سوره الحج؛ درنگی در مکی یا مدنی بودن سوره و نقش آن در تفسیر. فصلنامه‌ی پژوهش‌های قرآنی. 20(76)، صص112-139.
  4. اکرمی، ایوب(1398). اعتبارسنجی دلایل و معیارهای تعیین ترتیب نزول قرآن. فصلنامه‌ی پژوهش‌های قرآنی. 24(90)، صص105-132.
  5. بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل(بی‌تا). التاریخ الکبیر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  6. بهجت‌پور، عبدالکریم(1390). همگام با وحی- تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول). قم: مؤسسه‌ی تمهید.
  7. جرجانی، ابواحمد‌بن‌عدی(1418ق). الکامل فی ضعفاء الرجال. تحقیق: عادل احمدعبدالموجود. بیروت: الکتب العلمیة.
  8. جفری، آرتور(1392ق). مقدمتان لعلوم القرآن؛ المبانی لنظم المعانی. مصحح: عبدالله اسماعیل‌صاوی. قاهره: مکتبة‌الخانجی.
  9. حسکانی، عبیدالله‌بن‌عبدالله(1411ق). شواهد التنزیل لقواعد التنزیل. محقق: محمدباقر محمودی. تهران: وازرة ‌الثقافة و الارشاد الاسلامی.
  10. ذهبی، محمدبن‌احمد(1405ق). سیر أعلام النبلاء. مجموعه‌ای از محققین. بیروت- لبنان: مؤسسة الرسالة.
  11. ذهبی، محمدبن‌احمد(2003م). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. محقق: بشار عواد المعروف. بیروت- لبنان: دار الغرب الاسلامی.
  12. رامیار، محمود(1369). تاریخ قرآن. تهران: امیرکبیر.
  13. رحمتی، محمدکاظم(1383). اندرابی وکتاب الایضاح فی القراءات؛ متنی کهن از کرامیان خراسان. مجله آینه میراث. (27)، صص17-68.
  14. زنجانی، ابوعبدالله(1404ق). تاریخ القرآن. تهران: منظمة الاعلام الاسلامی.
  15. سلمانزاده، جواد(1399). روش کشف ترتیب نزول با تمرکز بر اخبار ترتیب نزول. پژوهش‌نامه معارف قرآنی. 11(40)، صص 107-128.  https://doi.org/10.22054/rjqk.2020.49912.2022
  16. سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر(1421ق). الاتقان فی علوم القرآن. محقق: فواز احمد زمرلی. بیروت: دارالکتب العربی.
  17. شاکر، محمدکاظم و ساکی، نانسی(1393). نقش روایات در تعیین تاریخ تثبیت نهایی قرآن. نشریه سراج منیر. 5(15)، صص7-36. https://doi.org/10.22054/ajsm.2014.1302
  18. شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم(1386). مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار (تفسیر الشهرستانی). مصحح: محمدعلی آذرشب. تهران: مرکز البحوث و الدراسات للتراث المخطوط.
  19. العاصمی، احمدبن‌محمد و محمودی، محمدباقر(1418ق). العسل المصفی من تهذیب زین الفتی فی شرح سورة هل أتی. قم: مجمع احیای فرهنگ اسلامی.
  20. العجلی، ابوالحسن احمد(1405ق). تاریخ الثقات. چاپ اول. بی‌جا: دارالباز.
  21. العونی، حاتم الشریف(بی‌تا). القول المحرر فی روایة ابی صالح باذام. المکتبة الشاملة.
  22. کشی، محمد‌بن‌عمر(1409ق). رجال الکشی؛ اختیار معرفه الرجال. محقق: محمدبن‌الحسن طوسی. مصحح حسن مصطفوی. مشهد: موسسه نشر دانشگاه مشهد.
  23. کلباسی، زهرا و احمدنژاد، امیر(1396). خوانشی نو در تاریخ‌گذاری سوره النصر. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهراء (س). 14(4)، صص129-157. DOI:  22051/tqh.2017.14680.1575
  24. کلباسی. زهرا و احمدنژاد. امیر(1398). بازخوانی انتقادی روایات ترتیب نزول؛مطالعه موردی سه سوره منافقون. نور و احزاب. کتاب قیم. 9(20)، ص125-148.
  25. کلباسی، زهرا و احمدنژاد، امیر(1400). بازخوانی نقش مقاتل‌بن‌سلیمان در شکل‌گیری آیات مستثنا. پژوهش‌های قرآن و حدیث. 54(2)، صص447-465.

DOI: 10.22059/jqst.2022.328812.669795

  1. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب(1407ق). الاصول من الکافی. محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  2. معرفت، محمدهادی(1385). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی انتشارات التمهید.
  3. معرفت، محمدهادی(1388). التمهید فی علوم القرآن. قم: مؤسسه فرهنگی انتشارات التمهید.
  4. مقاتل‌بن‌سلیمان(1423ق). تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. محقق: عبدالله محمود شحاته. لبنان: داراحیاء التراث العربی.
  5. نزال، عمران سمیح(1427ق). الوحدة التاریخیة للسور القرآنیة. دمشق-عمان: دارالقراء- دارقتیبة.
  6. نکونام، جعفر(1373). بررسی ترتیب نزول قرآن در روایات. رساله دکتری. استاد راهنما: دکتر سید محمدباقر حجتی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
  7. نکونام، جعفر(1380). درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن. تهران: نشر هستی‌نما.
  8. یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب(1384ق). تاریخ الیعقوبی. مقدمه‌نویس و مصحح: محمدصادق بحرالعلوم. نجف: منشورات المکتبة الحیدریة ومطبعتها فی‌النجف.
  9. یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب(بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر.
  10. یعقوبى. احمد‌بن‌ابی‌یعقوب(1371ش). تاریخ یعقوبی. ترجمه: محمدابراهیم آیتى. چاپ ششم. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.

*نسخ خطی

  1. المبانی لنظم المعانی. تصویر تک نسخه‌ی خطی برلین.
  2. زین الفتی فی شرح سورة هل أتی. تصویر نسخه خطی اول. کهن‌ترین نسخه موجود (کتابت 1114ق)
  3. زین الفتی فی شرح سورة هل أتی. تصویر نسخه‌ی خطی دوم. مرجعِ محمدباقر محمودی برای کتاب «العسل المصفی...».
  4. اندرابی. احمد‌بن‌ابی‌عمر. الإیضاح فی القراءات العشر. تصویر تک نسخه‌ی خطی استانبول.
  5. شهرستانی. محمد‌بن‌عبدالکریم(1368). مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار. چاپ عکسی تک نسخه‌ی خطی ایران. مقدمه‌نویس: عبدالحسین حائری. تهران: مرکز انتشار نسخ خطی-با همکاری کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
  6. Noldeke, Theodor (2013): The History of The Quran, Adited and Translated by: Wolfgang H.Behn, Boston, Leiden.