بررسی مستندات روایی قاعده معذوریت مجتهد و سیر تحول پذیرش آن در شیعه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

قاعده روایی "لِلْمُصِیبِ أَجْرَانِ وَ لِلْمُخْطِئِ أَجْرٌ وَاحِدٌ" که در این پژوهش از آن به «نظریه معذوریت» تعبیر شده، تلخیص روایتی منقول از عمرو بن عاص و ابو هُریره، در کتب حدیثی اهل سنت می‌باشد، که بیشتر در جواز اجتهاد و اثبات عقیده مخطئه به آن استناد شده و شیعه آن را تلقی به قبول نموده است. در این مقاله برای تبیین علل ردّ یا قبول یا شهرت این روایت در بین علمای شیعه از زمان حضور تا عصر حاضر، به بررسی سیر تلقی به قبول آن پرداخته شده است. به این منظور پیش از پرداختن به آراء شیعه در این باب، ابتدا صحت روایت بنابر معیارهای اهل سنت اثبات شده، و سپس به اجمال چگونگی بهره‌گیری از آن توسط علمای اهل سنت ذکر شده است، تا تصویری از فضای جامعه اسلامی در قرون مختلف ترسیم گردد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که معذوریت مخطئ در شیعه در قرن هفتم، به دنبال جدایی کامل معنای اجتهاد و قیاس در بین امت اسلامی، توسط محقق حلی رسماً پذیرفته و برای آن ادله‌ای عقلی بیان شد که فقهاء و اصولیون قرون بعد در تکمیل و تقویت آن کوشیدند؛ تا در قرن13 به خاطر هماهنگی اصول مأخوذ از روایت توسط اهل سنت با اصولی که شیعه بر اساس کتاب و سنت و عقل پذیرفته، بر تلقی به قبول روایت اذعان شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The study of narrative documentaries of the excusable rule of jurisprudent(Mujtahid) and the process of its acceptance's evolution in Shiite religious

نویسندگان [English]

  • mahdi jalaly 1
  • Samaneh Abrishami 2
چکیده [English]

The narrative principle “One who attains the truth has two rewards and the one mistaken has one reward” defined as "the theory of excuse" in this study, is a summary of a tradition on the authority of Amr b. ‘As and Abu Horayreh in the Sunni hadith books which has been mostly referred to in the field of ijtehad (practicing religious jurisprudence), proving the Mokhta`eh principle. This principle has been considered as acceptable by the Shiites. In the present paper, in order to define the reasons for Shiite scholars’ different approach to this principle, from rejection to acceptance and fame, its status among them from the time of Imams (PBUT) up to the contemporary era, has been studied.  Meanwhile before dealing with the verdicts of the Shia in this regard, the authenticity of the narration according to Ahl-al Sunnah has been proved primarily, and then their utilization of this principle has been elaborated in order to illustrate the scholastic environment of Islamic society in different centuries. The studies show that after  the complete separation of the concept of ijtehad  and analogy among Islamic Ummah, the excuse of the mistaken (ma’zuriat mokhti) was formally accepted in seventh century in Shia by Mohaghegh Helli and intellectual evidences were elaborated for it , which was completed and enforced by  jurisprudents of  the next generations. Then in 13th century, this actually Sunni principle was accepted, due to its coordination with the Shiite principles based on the Book, Sunnah and intellect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Principle of accepting the excuse of the mistaken (ma’zuriat mokhti)
  • Jurisprudent (Mujtahid)
  • Mokhta`eh
  • Mosavvebeh

مراجع

-     قرآن کریم.
-     آخوندخراسانی، محمدکاظم،(بی­تا)، کفایة الأصول، تحقیق:مؤسسة­آل­بیت(ع)، قم: مؤسسة­آل­بیت(ع).
-     آقابزرگ­تهرانی، محمدمحسن،(بی­تا)، طبقات أعلام الشیعة، بیروت: داراحیاءالتراث­العربی.
-     آمدی، علی بن أبی­علی،(بی­تا)، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: عبدالرزاق عفیفی، دمشق: المکتب­الإسلامی.
-     ابن الشهید­الثانی، حسن بن زین­الدین،(بی­تا)، معالم الدین وملاذ المجتهدین، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
-     ابن­ بابویه، محمد بن علی،(1415ق)، المقنع، تحقیق:گروه تحقیق مؤسسه­امام­هادی(ع)، قم: مؤسسة­الإمام­الهادی(ع).
-     ابن ­بابویه، محمد بن علی،(1413ق)‏، من لایحضره الفقیه‏، تحقیق:علی­اکبر غفاری، قم‏: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.‏
-     ابن­بطال، علی بن خلف،(1423ق)، شرح صحیح البخاری، تحقیق:أبوتمیم یاسر بن إبراهیم، ریاض: مکتبة­الرشد.
-     ابن­تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم،(1422ق)، جامع الرسائل، تحقیق:محمد رشاد سالم، ریاض: دارالعطاء.
-     ابن­تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم،(1406ق)، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق:محمد رشاد سالم، ریاض: جامعة­الإمام­محمد­بن­سعود­الإسلامیة.
-     ابن­حجرعسقلانی، أحمد بن علی،(1379ق)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق:محب­الدین الخطیب، بیروت: دارالمعرفه.
-     ابن­حزم­أندلسی، علی بن أحمد،(بی­تا)، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق:أحمد محمد شاکر، بیروت: دارالآفاق­الجدیده.
-     ابن­رشد، محمد بن أحمد،(1408ق)، المقدمات الممهدات، بیروت: دارالغرب­الإسلامی.
-     ابن­صلاح، عثمان بن عبدالرحمن،(1406ق)، معرفة أنواع علوم الحدیث (معروف­به: مقدمة­ابن­الصلاح)، تحقیق:نورالدین عتر، سوریه­ـ­ بیروت: دارالفکر.
-     ابن­عبدالبر، یوسف بن عبدالله،(1414ق)، جامع بیان العلم وفضله، تحقیق:أبوالأشبال زهیری، عربستان: دار ­ابن­الجوزی.
-     ابن­عربی، محمد بن عبدالله،(بی­تا)، احکام القرآن، بی­جا: بی نا.
-     ابن­ماجه، محمد بن یزید،(بی­تا)، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارإحیاءالکتب­العربیه.
-     أبوالمعالی، عبدالملک بن عبدالله،(1408ق)، الإجتهاد، تحقیق:عبدالحمید أبوزنید، دمشق­ـ­بیروت: دارالقلم­ـ­دارةالعلوم­­الثقافیه.
-     أبوالمعالی، عبدالملک بن عبدالله،(بی­تا)، الورقات، تحقیق:عبداللطیف محمدالعبد، بی­جا: بی نا.
-     أبوداود سجستانی، سلیمان بن أشعث،(بی­تا)، سنن أبی داود، تحقیق:محمد محیی­الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبةالعصریه.
-     أبونعیم، أحمد بن عبدالله،(1415ق)، الإمامة والرد على الرافضة، تحقیق:علی بن محمد فقیهی، مدینه: مکتبةالعلوم­والحکم.
-     أبویعلی، محمد بن حسین،(1410ق)، العدة فی أصول الفقه، تحقیق:أحمد بن علی مبارکی، بی­جا: بی نا.
-     أحمد بن حنبل، أبوعبدالله،(1403ق)، فضائل الصحابة، تحقیق:محمد عباس، بیروت: مؤسسة الرساله.
-     أحمد بن حنبل، أبوعبدالله،(1421ق)، مسند، تحقیق: شعیب أرنؤوط­ـ­عادل مرشد، بیروت: مؤسسة الرساله.
-     ‏استرآبادی، محمدامین،(1430ق)، الحاشیة علی أصول الکافی، تحقیق: خلیل قزوینى­ـ­علی فاضلی، قم‏: دارالحدیث‏.
-     ‏استرآبادی، محمدامین،(1424ق)، الفوائد المدنیة، تحقیق:شیخ رحمتی أراکی، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
-     اسفراینى، شاهپور بن طاهر،(1375ش)، تاج التراجم فى تفسیرالقرآن للاعاجم‏، تحقیق: نجیب مایل هروی­ـ­علی­اکبر الهی­خراسانى‏، تهران: انتشارات­علمی­وفرهنگی‏‏.
-     امامی­کاشانی، حسین بن حسام­الدین،(بی­تا)، أصول الإمامیه فی الأصول الفقهی، اصفهان: مطبعة­ الربانی.
-     انصاری، مرتضی،(1419ق)، فرائد الأصول، تحقیق:گروه ­تحقیق ­تراث­الشیخ­الأعظم، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
-     بحرانی، یوسف بن احمد،(بی­تا)، الدرر النجفیة من الملتقات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفی(ص) لاحیاءالتراث.
-     بخاری، محمد بن إسماعیل،(1422ق)، الجامع المسند الصحیح، تحقیق:محمد زهیر بن ناصرالناصر، بیروت: دارطوق­النجاه.
-     بروجردی، سید علی­اصغر،(1410ق)، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، تحقیق:سید مهدی رجائی، قم: مکتبةآیةالله­العظمی­المرعشی­النجفی.
-     بَصری، محمد بن علی،(1403ق)، المعتمد فی أصول الفقه، تحقیق:خلیل المیس، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
-     بغوی، حسین بن مسعود،(1420ق)، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‏، تحقیق:عبدالرزاق المهدی‏، بیروت‏: داراحیاءالتراث­العربى‏.
-     بوصیری، أحمدبن أبی­بکر،(1420ق)، إتحاف الخیرة المهرة بزوائد المسانید العشرة، تحقیق:أبوتمیم یاسر بن إبراهیم، ریاض: دارالوطن.
-     بیضاوی، عبدالله بن عمر،(1418ق)، أنوار التنزیل وأسرار التأویل‏، تحقیق:محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت‏: داراحیاءالتراث­العربى‏‏.
-     بیهقی، أحمد بن حسین،(1423ق)، شعب الإیمان، تحقیق:عبدالعلی عبدالحمید حامد، هند: الدار السلفیه.
-     ترمذی، محمد بن عیسی،(1395ق)، سنن الترمذی، تحقیق:محمد فؤاد عبدالباقی، مصر: مکتبة ومطبعةمصطفی­البابی­الحلبی.
-     جصاص، أحمد بن علی،(1414ق)، الفصول فی الأصول، کویت: وزارة الأوقاف­الکویتیه.
-     حائری­اصفهانی، محمدحسین،(1363ش)، الفصول الغرویة فی أصول الفقهیة، قم: دار إحیاء العلوم­ الإسلامیه.
-     حلی(علامه)، حسن بن یوسف،(1404ق)، مبادئ الوصول إلی علم الأصول، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم: مکتب­الأعلام­الإسلامی.
-     ­­حلی(محقق)، جعفر بن حسن،(1403ق)، معارج الأصول، تحقیق:محمدحسین رضوی، قم: مؤسسة­آل­بیت(ع).
-     خطابی، حمد بن محمد(1351ق)، معالم السنن: شرح سنن أبی داود، حلب: المطبعةالعلمیه.
-     خطیب­بغدادی، أحمد بن علی،(1421ق)، الفقیه والمتفقه، تحقیق:عادل بن یوسف الغرازی، عربستان: دار ابن­الجوزی.
-     خوئی، سید ابوالقاسم،(1410ق)، الإجتهاد والتقلید من التنقیح فی شرح العروة الوثقی، تقریر:علی غروی تبریزی، قم: دارالهادی.
-     خوئی، سید ابوالقاسم،(1413ق)، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، بی­جا: بی‌نا.
-     ذهبی، شمس­الدین محمد بن أحمد،(1405ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق:شیخ شعیب أرناؤوط، بیروت: مؤسسةالرساله.
-     زرکلی، خیرالدین بن محمود،(2002م)،  الأعلام، بیروت: دارالعلم­للملایین.
-     سرخسی، محمد بن أحمد،(1414ق)،  المبسوط، بیروت: دارالمعرفه.
-     سمعانی، منصور بن محمد،(1418ق)، قواطع الأدلة فی الأصول، تحقیق:محمد حسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
-     سید ابن طاووس، علی بن موسی،(1400ق)،‏ الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف‏، تحقیق:علی عاشور، قم‏: خیام‏‏‏.
-     سیدرضی، محمد بن حسین،(1414ق)‏، نهج البلاغة، تحقیق:فیض الإسلام‏، قم‏: هجرت‏.
-     سیدمرتضی، علی بن حسین،(1348ش)، الذریعة إلی أصول الشریعة، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، تهران: انتشارات­دانشگاه­تهران.
-      سیدمرتضی، علی بن حسین،(1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق:سید مهدی رجائی، قم: دارالقرآن­الکریم.
-     سیوطی، جلال­الدین،(بی­تا)، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق:أبوقتیبه، ریاض: دارطیبه.
-     شافعی، محمد بن إدریس،(1410ق)، الأم، بیروت: دارالمعرفه.
-     شافعی، محمد بن إدریس،(1423ق)، جماع العلم، بی­جا: دارالأثار.
-     شافعی، محمد بن إدریس،(1358ق)، الرسالة، تحقیق:أحمد شاکر، مصر: مکتبه­الحلبی.
-     شافعی، محمد بن إدریس،،(1400ق)،  المسند، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
-     شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی،(بی­تا)، تمهید القواعد، تحقیق:مرکز­التحقیق­الاسلامی المشهد المقدسة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
-     شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی،(1413ق)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، تحقیق: مؤسسة المعارف­الإسلامیه، قم: مؤسسةالمعارف­الإسلامیه.
-     شیرازی، أبواسحاق إبراهیم بن علی،(1403ق)، التبصرة فی أصول الفقه، تحقیق:محمد حسن هیتو، دمشق: دارالفکر.
-     شیرازی، أبواسحاق إبراهیم بن علی،(1970م)، طبقات الفقهاء، تحقیق:إحسان عباس، بیروت: دارالرائدالعربی.
-     طباطبایى، سید محمدحسین،(1417ق)‏، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم‏:جامعه ‏مدرسین حوزه علمیه قم‏.
-     طبرسی، فضل بن حسن،(1372ش)،‏ مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران‏: انتشارات ناصرخسرو‏.
-     طوسی، محمد بن حسن،(بی­تا)،‏ التبیان فى تفسیر القرآن‏، تحقیق:احمد قصیر عاملی،‏ بیروت‏: داراحیاءالتراث­العربى.
-     طوسی، محمد بن حسن،(1417ق)، العدة فی الأصول الفقه، تحقیق:محمدرضا أنصاری، قم: نشر ستاره.
-     طوسی، محمد بن حسن،(1351ش)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق:محمدباقر بهبودی، تهران: المکتبةالمرتضویه.
-     عاملی، علی بن یونس،(1384ق)، الصراط المستقیم، تحقیق:محمدباقر بهبودی، تهران: المکتبةالمرتضویه.
-     عراقی، ضیاءالدین،(بی­تا)، نهایة الأفکار، تقریر:محمدتقی بروجردی، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
-     غزالی، أبوحامد محمد بن محمد،(1413ق)، المستصفی، تحقیق:محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
-     فاضل­تونی، عبدالله بن محمد،(بی­تا)، الوافیة فی أصول الفقه، تحقیق:سید محمدحسین رضوی، قم: مؤسسةمجمع الفکرالإسلامی.
-     فیض­کاشانی، محمدمحسن،(1349ش)، الأصول الأصلیة، تحقیق:میر جلال­الدین حسینی، تهران: سازمان­چاپ­دانشگاه.
-     کراجکی، محمد بن علی،(1421ق)،‏ التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، قم‏: دارالغدیر.‏
-     کلینى، محمد بن یعقوب،(1407ق)، الکافی، تحقیق:علی­اکبر غفاری­ـ­محمد آخوندی، تهران: دارالکتب­الإسلامیه‏.
-     گرجی، ابوالقاسم،(1382ش)، تاریخ فقه و فقهاء، تهران: انتشارات­سمت.
-     مازندرانى، محمدصالح بن احمد،(1382ق)، شرح الکافی: الأصول والروضة، تحقیق:ابوالحسن ‏شعرانى، تهران‏: المکتبةالإسلامیه.‏
-     مجلسی، محمدباقر،(1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: دارإحیاءالتراث­العربی‏‏.
-     مجلسی، محمدباقر،(1404ق)،‏ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول،‏ تحقیق: هاشم ‏رسولى محلاتی، تهران‏: دارالکتب­الإسلامیه‏‏.
-     مدیرشانه­چی، کاظم،(1385ش)، درایة الحدیث، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
-     مزنی، أبوإبراهیم إسماعیل بن یحیى،(1410ق)، مختصر المزنی، بیروت: دارالمعرفه.
-     مسلم، أبوالحسن،(بی­تا)، المسند الصحیح، تحقیق:محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارإحیاءالتراث العربی.
-     معمر بن راشد، أبوعروه،(1403ق)، الجامع، تحقیق:حبیب­الرحمن أعظمی، پاکستان: المجلس العلمی.
-     مکارم­شیرازی، ناصر،(1411ق)، القواعد الفقهیة، قم: مدرسةالإمام­أمیرالمؤمنین(ع).
-     نائینی، محمدحسین،(1404ق)، فوائد الأصول، تقریر: محمدعلی کاظمی­خراسانی، قم: جامعه ‏مدرسین حوزه علمیه قم.
-     نسائی، أحمد بن شعیب،(1406ق)، المجتبى من السنن: السنن الصغرى، تحقیق:عبدالفتاح أبوغدة، حلب: مکتب المطبوعات­الإسلامیه.
-     نووی، یحیى بن شرف،(1405ق)، التقریب والتیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر فی أصول الحدیث، تحقیق:محمدعثمان الخشت، بیروت: دارالکتاب­العربی.
-     وحید بهبهانی، محمدباقر،(1419ق)، الرسائل الفقهیة، تحقیق: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، قم: مؤسسةالعلامةالمجددالوحیدالبهبهانی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 21 بهمن 1393
  • تاریخ بازنگری: 03 خرداد 1395
  • تاریخ پذیرش: 03 خرداد 1395

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار