«ذکر» و «تذکر» در سیر نزول قرآن کریم

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از نام­های قرآن «ذکر» و یکی از مهم­ترین ویژگی­های این کتاب، تذکربخشی است. این نوشتار با بررسی ارتباط میان آیات مبیّن این ویژگی بر اساس ترتیب تاریخی نزول، نخستین بار ابعاد جدیدی از هماهنگی مضمونی و انسجام درونی قرآن را نشان داده است. آیات قرآن در این حوزه در چهار مرحله با مطلع «ذکر للعالمین» قابل بررسی است. مرحله نخست ناظر به خود قرآن و تبیین تذکربخشی فراگیر آن و مرحله دوم ناظر به مخاطبان و بیان لوازم تذکرپذیری از قرآن است. در مرحله سوم روی سخن با اهل ایمان است و دو واکنش کلی «اتباع» و «اعراض» در مواجهه با ذکر، در مقابل هم قرار می­گیرد. مرحله پایانی نیز به تفصیلِ آموزه­های مراحل قبل با رویکردی متفاوت پرداخته است. در بررسی گزاره­های مرتبط با جنبه تذکربخشی قرآن بر اساس ترتیب نزول، انذارپذیری، تفکرمحوری، ولایت­پذیری و قرآن­باوری ابعاد به هم پیوسته­ی تذکرپذیری از قرآن را تشکیل می­دهند. در نگرش کلان به ساختار و مضامین این دسته از آیات، «هماهنگی در سیر نزول» و تناسبی اعجاب­آور میان قالب و محتوا نیز رخ می­نماید. قرآن برای سخن گفتن درباره تذکربخش بودن خود، قالب تذکردهی را انتخاب کرده و آن محتوا را در این قالب ریخته است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

“Dhikr” and “Tadhakur” in the Chronological Order of Quranic Revelation

نویسندگان [English]

  • Mohammad vahid Sheikhbahaei
  • Reza Shokrani
  • Mohammad reza Hajiesmaeili
University of Isfahan
چکیده [English]

One of the names of the Qur’an is “Dhikr” and one of its most important features is “Tadhakkur” (reminding others). The present study, investigating the verses encompassing this feature, through a chronological order from the period of Mecca to the end of Medina, is recognized as a first research focusing new aspects of the textual coherence in the Qur’an which reveals the conceptual harmony and the internal coherence of the Qur’an. The Qur’anic verses in this subject can be categorized under four stages beginning with “Dhikrun lil ’Ālamīn” (The remembrance for the worlds). The first stage concerns the Qur’an itself and its pervasive reminding. The second stage refers to the addressees and the conditions required for their acceptance. The third stage addresses the believers and in a general reaction the “’Itbāʽ” and “ʼIʽrāḍ” in facing with “Dhikr” would oppose each other. The last stage is devoted to the elaboration and completion of the teachings included in the previous stages with a different approach. In regard with the chronology of revealing the verses which include the concept of reminding, these stages were inferred: Accepting the warning, Contemplation, Accepting the authority (Guardianship) and Believing in the Qur’an. In a general perspective, the structure and concepts of these verses, in addition to the above mentioned coherence, indicate “Harmony of the Chronological Revelation” and a miraculous harmony between the structure and concept.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • thematic Qur’anic exegesis according to the chronological order
  • dhikr
  • chronology of Qur’anic revelation
  • ʼUlul-'ʼAlbāb
  • Qur’anic names
  1. قرآن کریم، (1396ش)، ترجمه علی ملکی، تهران: نشر ویراستاران.
  2. ابن عاشور، محمد بن طاهر، (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  3. اقبال، ابراهیم؛ صادقی، عماد، (1393ش)، «کاوشی در مکی یا مدنی بودن سوره رعد»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و هفتم، شماره 2، صص 203 تا 220.
  4. اندلسی، ابن عطیه عبدالحق بن غائب، (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  5. بهجت‌پور، عبدالکریم، (1389ش)، «رویکردی نو در تفسیر بر اساس ترتیب نزول»، پژوهش‌های قرآنی، سال شانزدهم، شماره 62-63، صص 26 تا 71.
  6. بهجت‌پور، عبدالکریم، (1387ش)، همگام با وحی، قم: انتشارات سبط النبی(ص).
  7. بیضاوی، عبدالله بن عمر، (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: محمد عبدالرحمان المرعشلی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  8. حسکانی، عبید الله بن احمد، (1411ق)، شواهد التنزل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمد باقر بهبودی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  9. راغب اصفهانی، حسن بن محمد، (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، بیروت: دار القلم.
  10. شاکر، محمد کاظم؛ فخاری، علیرضا، (1389ش)، «ذکر در قرآن با تکیه بر معنای وحیانی آن»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره 14، صص 7 تا 32.
  11. صدر، سید موسی، (1389ش)، «سنجش ادله موافقان و مخالفان تفسیر بر اساس ترتیب نزول»، پژوهش‌های قرآنی، سال شانزدهم، شماره 62-63، صص 150 تا 165.
  12. طباطبایی، سید محمدحسین، (1391ش)، قرآن در اسلام، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  13. طباطبایی، سید محمدحسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  14. طبرسی، فضل بن حسن، (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جواد بلاغی، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
  15. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
  16. فتاحی‌زاده، فتحیه؛ رجب زاده، شیرین، (1387ش)، «نگرش علامه طباطبایی(ره) به روایات ترتیب نزول»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره 3، صص 29 تا 54.
  17. فخر رازی، محمد بن عمر، (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  18. قائمی‌نیا، علیرضا، (1389ش)، بیولوژی نص (نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  19. قرطبی، محمد بن احمد، (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
  20. مصطفوی، حسن، (1430ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  21. معرفت، محمد هادی، (1388ش)، التمهید فی علوم القرآن، ترجمه: جواد ایروانی، قم، انتشارات تمهید.
  22. مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  23. نکونام، جعفر، (1388ش)، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، پژوهش دینی، شماره 19، صص 41 تا 68.
  24. نکونام، جعفر، (1396ش)، «بررسی روایات ترتیب نزول قرآن»، دانشنامه موضوعی قرآن www.maarefquran.org