نظریۀ صرفه در کتاب الموضح سیدمرتضی پژوهشی دربارۀ اهمیت، مبانی و روش اثبات آن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و تحقیقات

2 استاد دانشگاه/ دانشگاه علوم تحقیقات

چکیده

اگرچه در اندیشۀ غالب در الهیات اسلامی، نظریۀ «صرفه» کمتر محل توجه بوده و به‌عنوان وجهی از وجوه اعجاز قرآن مقبولیت چندانی نیافته است، سیدمرتضی علم‌الهدی (د. 436)، عالم سرشناس امامی قرن چهارم و پنجم، از مدافعان جدّی این نظریه بوده و در کتاب الموضح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفة) به‌تفصیل آن را اثبات کرده است. در پژوهش حاضر، که به بررسی ابعاد گوناگون این نظریه در الموضح سیدمرتضی اختصاص دارد، نشان داده شده است که سیدمرتضی، به‌عنوان یکی از مدافعان سرسخت این نظریه، برخلاف نقد مشهور بر معتقدان به صرفه، به‌هیچ‌روی منکر اصل اعجاز قرآن نیست و همچنین، به‌رغم برخی تلاش‌ها برای مبرّا کردن او از اعتقاد به صرفه، او در این کتاب به‌جد مدافع نظریۀ صرفه است، و این امر خود اهمیت و ضرورت بررسی علمی و دقیق این نظریه و این کتاب را نشان می‌دهد. در این پژوهش، رویکرد کلی عقل‌‌گرایانۀ سیدمرتضی و استدلال‌های مبسوط او تبیین شده و مبانی متفاوت او در بیان معجزه، تحدّی و معارضه معرفی شده است. همچنین روش کلی سیدمرتضی در اثبات نظریۀ صرفه، که ردّ دیگر وجوه پیشنهادشده از جانب عالمان مسلمان برای اعجاز قرآن است، به‌تفصیل شناسانده شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Theory of Ṣarfa in Sayed Murtaḍā's Al-Mawḍiḥ; A Study on Its Importance, Foundations and Method of Proof

نویسندگان [English]

  • Seyedeh Khadijeh Hosseini 1
  • Mehrdad Abbasi 2
1 SLAMIC AZAD UNIVERSITY SCIENCE AND RESEARCH BRANCH faculty of Theology and philosophy Department of Quran and Hadith Sciences
2 Azad. university.
چکیده [English]

Although in the dominant thought of Islamic theology the theory of Ṣarfa has not been properly considered and not widely accepted as an aspect of the miraculous aspects of the Qur’an, Sayed Murtaḍā ‘Alamulhudā (d. 436 AH), a prominent Imami scholar in the fourth and fifth centuries, was a serious partisan of this theory and proved it in detail in his book Al-Mawḍiḥ ‘An Jahat 'I'jāz al-Qur’an (al-Ṣarfa). The present study, which deals with various aspects of Ṣarfa theory in Murtaḍā's Al-Mawḍiḥ, shows that Sayed Murtaḍā, as a tough advocate of the theory, contrary to common criticism on those support Ṣarfa, did not deny the miraculous aspect of the Qur’an at all. It also argues that he, despite certain attempts to eliminate him from the list of those believing in Ṣarfa, seriously advocated the theory in this book. This implicates to the importance and necessity of a scholarly and precise study on this theory and this book. In this article, Murtaḍā’s general rationalist approach and his detailed arguments are explained and his different foundations in the expression of miracle, challenge (taḥaddī), and conflict (mu'āraḍa) are introduced. It also recognizes his general methodology in proving Ṣarfa theory, which is to reject all other aspects of the miracle suggested by previous Muslim scholars other than Ṣarfa.

کلیدواژه‌ها [English]

  • I'jaz ul-Qur'an
  • Sarfa
  • Sayyid Murtada Alam-ul Hoda
  • Almudih
  1. قرآن کریم.
  2. آقابزرگ طهرانی، محمدحسن (بی‌تا). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
  3. ابوزید، نصرحامد (2014م). مفهوم النص: دراسة فی علوم القرآن، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
  4. اخوان­ صراف، زهرا (1396). «بازتقریر تحدی بمثابۀ استدلالی عقلی به­جای آزمونی تجربی (شبهه­شناسی در زمینۀ اعجاز قرآن)»، پرتو وحی، قم، شماره 6.
  5. اشعری، علی بن اسماعیل (1400ق). مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، بیروت: دار النشر فرانز شتاینر.
  6. باقلانی، محمد بن طیب (بی‌تا). إعجازالقرآن، تحقیق السید أحمد صقر، مصر: دارالمعارف.
  7. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (1401ق). اصول الدّین، بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون.
  8. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (بی‌تا). الفَرق بین الفِرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، تحقیق محمدعثمان الخشت، قاهره: مکتبة ابن سینا.
  9. بهبودی، محمدباقر (بی‌تا). نور و ظلمت،معجزۀ‌ قرآن و مبارزه با فلسفه شرک، تهران: مؤسسه مطبوعاتی معراجی.
  10. پهلوان، منصور (1384). «جایگاه کتاب الموضح در تبیین وجه اعجاز قرآن»، آینۀ میراث، تهران، سال سوم، شماره 30 و31.
  11. جاحظ، ابو‌عثمان عمرو بن بحر (1384ق). الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مصر: مکتبة مصطفی البابی.
  12. جاحظ، ابو‌عثمان عمرو بن بحر (1399ق). رسائل‌الجاحظ، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مصر: مکتبة الخانجی.
  13. جاحظ، ابو‌عثمان عمرو بن بحر (2002م). البیان و التبیین، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
  14. جرجانی، عبدالقاهر (2007م). دلائل الإعجاز، تحقیق محمدرضوان الدایة و فایز الدایة، دمشق: دارالفکر.
  15. جعفری، یعقوب (1387). «بررسى نظریۀ صرفه در اعجاز قرآن»، مؤسسه تبیان.
  16. جلیلی، سیدهدایت (1394). «اعجاز قرآن به‌ مثابه یکی از مبانی تفسیر قرآن؛ تحلیل و داوری»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، تهران، سال چهلوهشت، شماره 2.
  17. جواهری، محمدحسن (1391). «بازخوانی نظریۀ صرفه»، قبسات، قم، سال هفدهم، شماره 66.
  18. حسینی، سیده‌خدیجه (1396). نظریۀ صرفه در اعجاز قرآن: بررسی خاستگاه‌ها و سیر تطوّر تاریخی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی مهرداد عباسی، دانشکده الهیات و فلسفه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
  19. حکیم، سیدمحمدباقر (1419ق). علوم القرآن، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  20. خطّابی، أبوسلیمان حمدبن محمد ابراهیم (1976م). بیان إعجازالقرآن در ثلاث رسائل فی إعجازالقرآن، تحقیق محمد خلف الله احمد و محمد زغلول سلام، مصر: دارالمعارف.
  21. خویی، سیدابوالقاسم (1430ق). البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخویی.
  22. خیّاط، عبدالرحیم بن محمد (1988م). الانتصار والرّد علی ابن‌‌الراوندی الملحد، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
  23. رمّانی، أبوالحسن علی بن عیسی (1976م). النّکت فی إعجاز القرآن در ثلاث رسائل فی إعجازالقرآن، تحقیق محمد خلف الله احمد و محمد زغلول سلام، مصر: دارالمعارف.
  24. زریاب خویی، عباس (1374). «ابراهیم بن سیّار نظّام»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  25. سیوطی، جلال‌الدین (1416ق). الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید المندوب، بیروت: دارالفکر.
  26. شهرستانی، هبة‌الدین (بی‌تا). المعجزة‌ الخالدة، بی‌جا، بی‌نا.
  27. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1370). تفسیر المیزان، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، تهران: بنیاد علمی و فکری علّامه طباطبایی.
  28. طبرسی، فضل بن حسن (1415ق). تفسیر مجمع البیان، تحقیق و تعلیق لجنة من العلماء و المحققین الأخصائین، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  29. طوسی، محمدبن حسن (1400ق). الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تصحیح عبدالمحسن مشکوه الدینی، تهران: مکتبة جامع چهلستون.
  30. طوسی، محمدبن حسن (1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  31. طوسی، محمدبن حسن (1417ق). الفهرست، تحقیق جواد قیّومی، بی‌جا: مؤسسة نشر الفقاهة.
  32. عطائی­ نظری، حمید (1396). «ضرورت اعتنا به میراث کلامی شریف مرتضی»، آینۀ پژوهش، قم، سال بیست­و­هشتم، شماره 4.
  33. علم‌الهدی، سیدمرتضی (1382). الموضح عن جهة إعجاز القرآن أو الصّرفة، تصحیح محمدرضا انصاری قمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
  34. علم‌الهدی، سیدمرتضی (1405ق). رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیداحمد حسینی، قم: دار القرآن الکریم.
  35. علم‌الهدی، سیدمرتضی (1414ق). شرح جمل العلم و العمل، تحقیق یعقوب جعفری، قم: دارالأسوة للطباعة و النشر.
  36. علم‌الهدی، سیدمرتضی (1431ق). الذّخیرة فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  37. فخر‌ رازی، محمد بن عمر (1424ق). نهایة الایجاز فی درایة الإعجاز، بیروت: دار صادر.
  38. فکیکی، توفیق (1370ق). «إعجاز القرآن فی مذهب الشیعة الامامیة»، رسالة الاسلام، القاهره، السنة الثالثه، العدد3.
  39. قاضی‌ عبدالجبار ابوالحسن (1422ق). شرح الأصول الخمسة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  40. قاضی‌ عبدالجبار ابوالحسن (بی‌تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تصحیح امین خولی، قاهره: بی‌نا.
  41. قاضی‌ زاده، کاظم (1374). «نگرشی به نظریۀ صرفه»، مفید، قم، شماره 3.
  42. مطهری، مرتضی (1394). مجموعه آثار استاد شهید مطهری(4)، تهران: انتشارات صدرا.
  43. معرفت، محمدهادی (بی‌تا). التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  44. مفید، محمد بن محمد (1414ق). أوائل المقالات، تحقیق ابراهیم انصاری، قم: الموتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
  45. موسوی اندرزی، نرجس (1389). بررسی تطبیقی مفهوم و کارکرد آیه در قرآن و عهدین، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران.
  46. نادری، مرتضی (1390). «آراء سیدمرتضی در وجه اعجاز قرآن»، سفینه، تهران، سال نهم، شماره 33.
  47. نجاشی، احمد بن علی (1416ق). رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
  48. نصّار، حسین (2000م). الصرفة والإنباء بالغیب، قاهره: مکتبة مصر.
  49. نکونام، جعفر، بازتقریر نظریۀ سیدمرتضی، در دست انتشار.
    1. Wahyudi, Yudian, (2002), "The debate about the sarfa: pro and against" The Islamic Quarterly, London.