گونه‌شناسی بهره‌وری از عقل مستقل در نقد روایات

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دبیر و عضو شورای علمی مرکز شبهه پژوهی دانشگاه رضوی، مشهد، ایران.

2 دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

چکیده

گزارش‌های روایی ظنّ‌آور در صورت بهره‌مندی از صحت مخبری با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می‌شوند. در میان این معیارها، کارکرد عقل در دو سپهر نقش آفرینی ابزاری و نقش مستقل، بسیار پر رنگ می‌نماید. خلط میان این دو حوزه، سبب شده تا پژوهشگران علوم نظری حدیث، کاربستهای ابزاری عقل در معیارهایی چون عرضه به قرآن، علم و حتی علوم ادبی را از مؤلفه های عقل محور نقد حدیث شمرده و در نتیجه از تبیین گونه‌های سنجه عقل مستقل در نقد احادیث باز بمانند. از دیگر سو، مشابهت مفاهیمی چون علم، حس و تجربه، عرف، بناء عقلاء، سیرۀ عقلاء و سیرۀ مسلمین، سبب همسان پنداری این مفاهیم شده است. از دستاوردهای این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی، بازتعریف مفهوم معیار عقل برای نقد حدیث و تبیین تفاوت میان کارکرد عقل در دو سپهر پیش‌گفته است. در گام بعدی‌، گونه‌های مختلف سنجه عقل در نقد احادیث، با تعاریف منطقی از یکدیگر افراز شده و نمونه‌های حدیثی مناسبی در هر مقال فراهم آمده است. این گونه ها عبارتند از: سیره عقلاء، بناء عقلاء، حکم عقل مستقل، عرف و منطق. در پایان نیز با رویکردکاربردی کردن مباحث نظری، بایستگی تأویل استوار حدیث، پیش از داوری نهایی دربارۀ اعتبار آن به همراه نمونه‌هایی از نقد شتابزده احادیث با سنجه عقل آمده است.

تازه های تحقیق

همسان پنداری کارکرد عقل به عنوان ابزار با نقش آن در قامت سنجه‌ای مستقل برای نقد حدیث، سبب شده تا سنجه‌هایی چون تاریخ، علم، سنت قطعیّه و قواعد ادب عربی به عنوان معیارهای عقلانی نقد حدیث شمرده شوند. درین پژوهش پس از بیان این آسیب و تعریف هر یک دو حوزه پیش‌گفته، نتایج ذیل حاصل آمده است:

  1. مراد از معیار عقل برای اعتبارسنجی حدیث، سنجه‌ای است که هم مواد اولیه استدلال و هم روش آن برآمده از عقل مستقل باشد.
  2. گونه‌های سنجه عقلانی عبارتند از: بناء عقلاء، سیرۀ عقلاء، حکم عقل، عرف و منطق. درین دسته‌بندی رابطه بناء عقلاء و سیرۀ عقلاء عموم و خصوص مطلق است. پیوند عرف و سیرۀ عقلاء نیز همین گونه خواهد بود. هم چنین حکم عقل با شاخصه‌هایی چون اشتمال بر امر محال، اشتمال بر امور عجیب و گزافه‌گویی، شناخته می‌شود. گونه منطق نیز به دو بخش بدیهیات و برهان تقسیم می‌شود. رابطه این دو گونه با سیرۀ عقلاء، عموم و خصوص من وجه است.
  3. تعارض دلالتهای حدیث با حکم قطعی عقل در هریک از معیارهای پیش‌گفته، سبب رفوزش حدیث خواهد شد، نه اینکه موافقت حدیث با عقل سبب حکم به صحت صدور آن شود.
  4. احادیث را باید به عرف، بناء عقلاء و سیرۀ زمان صدورشان عرضه کرد نه سیره‌های زمان بعدی. تنها احکام برآمده از بدیهیات عقلی و برهان عقلی در هر زمانی ثابتند و می‌توان مفاد احادیث را به آنها عرضه کرد.
  5. تنها زمانی می‌توان به عدم اعتبار یک حدیث حکم کرد که حدیث به ظاهر مخالف با حکم عقل، قابل تأویل نباشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Typology of Using Independent Reason in Criticism of Narrations

نویسندگان [English]

  • Alborz Mohaghegh Garfami 1
  • SayyedAli Delbari 2
1 Secretary and member of the Scientific Council of Razavi University Suspicion Research Center, Mashhad, Iran.
2 Associate Professor Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Suspicious narrative reports are refined if they benefit from the authenticity of the informant ‎with specific criteria such as the Qur’an, Sunnah, history, science, sense, experience, consensus ‎and definite reason. Among these criteria, the function of intellect in two spheres of instrumental ‎role-playing and independent role is very colorful. The confusion between these two areas has ‎caused the researchers of the theoretical sciences of hadith to consider the instrumental ‎applications of reason in criteria such as submission to the Qur’an, science and even literary ‎sciences as components of the reason-oriented criticism of hadith, and as a result, to explain the ‎types of measures of independent reason in the criticism of hadith. On the other hand, the ‎similarity of concepts such as science, sense and experience, customs, the construction of ‎intellectuals, the way of the wise and the way of Muslims, has caused these concepts to be ‎equated. One of the achievements of this article in a descriptive-analytical method is redefining ‎the concept of the standard of reason for criticizing hadith and explaining the difference between ‎the function of reason in the aforementioned two spheres. In the next step, different types of the ‎measure of reason in the criticism of hadiths are distinguished from each other with logical ‎definitions and appropriate hadith examples are provided in each article. These types are: the way ‎of the wise, the construction of the wise, the judgment of the independent reason, custom and ‎logic. At the end, with the practical approach of the theoretical discussions, the necessity of solid ‎interpretation of the hadith, before the final judgment about its validity, along with some hasty ‎criticism of the hadith with the measure of reason is exemplified‎‎.
 
Keywords: Hadith؛ content critique؛ independent intellect؛ instrumental intellect؛ interpretation

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hadith
  • content critique
  • independent intellect
  • instrumental intellect
  • interpretation
  1. قرآن کریم.

    1. ابن جوزی، جمال الدین بن علی، الموضوعات، مدینه المنوره، مکتبه السلفیه، 1966ق. ‏
    2. ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت، موسسه الرساله، 1420ق. ‏
    3. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، عبدالسلام هارون، قم، اول، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق. ‏
    4. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق. ‏
    5. ادلبی، صلاح الدین، منهج النقد عند علماء الحدیث النبوی،بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1403ق. ‏
    6. ارسطو، درباره نفس، علی مرادی، تهران، حکمت، 1379. ‏
    7. اصفهانی، میرزا مهدی، ابواب الهدی، قم، بوستان کتاب، 1386. ‏
    8. اعرابی، غلامحسین و محمدی جولا، (1390ش)، «جایگاه و نقش عقل در نقد حدیث»، ادبیات و علوم انسانی، پاییز و ‏زمستان، صص11-34‏
    9. آمدی، علی بن محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، بیروت، دارالصمیعی، بی تا. ‏
    10. انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق. ‏
    11. بحرانی، یوسف، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، دوم،1430ق. ‏
    12. بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح المختصر، بیروت، دار ابن کثیر،1407ق. ‏
    13. بروجردی، محمد تقی، نهایه الافکار، تقریر مباحث آغا ضیاء عراقی، قم، بی تا. ‏
    14. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبرى وفی ذیله الجوهر النقی، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف النظامیه الکائنه، ‏‏1344ق. ‏
    15. بیهقی، احمد بن حسین، معرفه السنن و الآثار، کراچی، جامعه الدراسات، 1412ق. ‏
    16. بیهقی، احمد بن حسین،الأسماء والصفات، جدّه، مکتبه السوادی، 1413ق. ‏
    17. جصّاص، احمد بن علی، الفصول فی الاصول، کویت، وزاره الاوقاف، 1428ق. ‏
    18. جوابی، محمد طاهر، جهود المحدثین فی نقد متن الحدیث النبوی، تونس، مؤسسه ع الکریم بن عبدالله، بی تا.‏
    19. الجوزیه، محمد بن ابی بکر، المنار المنیف فی الصحیح والضعیف، حلب، مکتبة المطبوعات الإسلامیة، 1970م. ‏
    20. حاج حسن، حسین، نقد الحدیث فی علم الروایه و الدرایه، عبدالمجید ترکی، بیروت، بی نا، 1975م. ‏
    21. حسین نژاد، سید مجتبی، (1392ش)، «تحلیل بنای عقلاء لا رویکردی بر مسائل مستحدثه»، پژوهشنامه فقه و حقوق ‏اسلامی، شماره 33، صص 35-54.‏
    22. خطیب بغدادی، احمد بن علی، الفقیه و المتفقه، مکه، جامعه الم القری، 1417ق. ‏
    23. خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایه فی معرفه اصول علم الروایه، قاهره، دارالهدی، 2003م. ‏
    24. خمینی، سید روح الله، الاستصحاب، قم، موسسه تنظیم ونشر آثار حضرت امام (ره)، بی تا. ‏
    25. خمینی، سید روح الله، الرسائل، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار حضرت امام (ره)، 1385. ‏
    26. خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، قم، موسسه تنظیم و نشرآثار حضرت امام (ره)،1421ق. ‏
    27. خویی، سید ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، نجف، انصاریان، 1417ق. ‏
    28. خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، نجف، بی نا، 1397. ‏
    29. دمینی، مسفر عزم الله، مقاییس نقد متون السنه، ریاض، بی نا، 1404ق. ‏
    30. رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1408ق. ‏
    31. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی الفاظ القرآن،بیروت، دارالقلم، 1412ق. ‏
    32. روحانی، سید محمد، منتقی الاصول، دفتر آیه الله سید محمد حسینی روحانی، 1413ق. ‏
    33. ری شهری، محمد، دانشنامه عقاید اسلامی، قم، دارالحدیث، 1385. ‏
    34. ری شهری، محمد، شناخت نامه حدیث، قم، دارالحدیث، 1398. ‏
    35. سباعی، مصطفی، السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1976م. ‏
    36. سبحانی، جعفر، الحدیث النبوی بین الروایه والدرایه، قم، موسسه الامام الصادق (ع)، 1419ق. ‏
    37. سبحانی، جعفر، الملازمه بین حکمی العقل و الشرع عند الشیخ الانصاری، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1415ق. ‏
    38. سبحانی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، قم، موسسه امام صادق، چاپ چهاردهم، 1387. ‏
    39. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى ‏مرعشى نجفى (ره)، چاپ اول، 1404 ه. ق. ‏
    40. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، مفتاح الجنه فی الاحتجاج بالسنه، المدینه المنوره، الجامعه الاسلامیه، 1409ق. ‏
    41. شوشتری، محمد تقی، اخبار الدخیله، علی اکبر غفاری، تهران، مکتبه الصدوق، بی تا. ‏
    42. شیرازی، ابراهیم بن علی، اللمع فی اصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق. ‏
    43. صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلح، بیروت، دارالعلم للعالمین، 2009م. ‏
    44. صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366. ‏
    45. صدر، محمد باقر، المعالم الجدیده للاصول، بیروت، مکتبه النجاح، دوم، 1395ق. ‏
    46. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، اعلمی، 1390ق. ‏
    47. طباطبایی، محمد کاظم، منطق فهم حدیث، قم، موسسه امام خمینی، 1390. ‏
    48. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق. ‏
    49. طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام‌، تحقیق حسن خرسان، تهران، چاپ چهارم، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق. ‏
    50. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، ذوی القربی، 1431ق. ‏
    51. طوسی، محمد بن حسن، العده فی اصول الفقه، محمد رضا انصاری، بی نا، 1417ق. ‏
    52. عراقی، ضیاء الدین، نهایه الافکار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق. ‏
    53. عکبری، محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح الاعتقادات الامامیه، قم، اول، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق. ‏
    54. علم الهدی، علی بن حسین، أمالی المرتضی، قاهره، دارالفکر العربی، 1988م. ‏
    55. علم الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، اول، دار القرآن الکریم، 1405ق. ‏
    56. غروی نایینی، نهله و محمد نجفی، (1388ش)، «بررسی رویکرد آیه الله سید محمد حسین فضل الله به روایات تفسیری ‏در تفسیر من وحی القرآن»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره اول، صص24-47.‏
    57. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه،1402ق. ‏
    58. غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، موسسه الرساله، 1417ق. ‏
    59. فتح اللهی، ابراهیم، (1394ش)، «نقد متن محور بر اساس ادله عقلی»، روش شناسی مطالعات دینی،شماره1، صص45-‏‏56.‏
    60. فتحی دادی، بابا، مکانه العقل فی نقد الحدیث عند علماء الحدیث، تلمسان، مجله دراسات لجامعه الأغواط، عدد 35، ‏ژوئن 2015م. ‏
    61. فرامرز قراملکی، احد، منطق۲، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۵. ‏
    62. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1409ق. ‏
    63. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق. ‏
    64. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق. ‏
    65. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاحکام، مهدی رجایی، قم، مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، ‏‏1406ق. ‏
    66. مطهری، مرتضی، اسلام ومقتضیات زمان، قم، صدرا، 1371. ‏
    67. مطهری، مرتضی، شرح منظومه، قم، صدرا، 1369. ‏
    68. مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، تهران، نشر دانش اسلامی، 1405ق. ‏
    69. معارف، مجید و لعیا مرادی، (1396ش)، «بررسی کاربرد عقل در نقل روایات»، حدیث پژوهی،شماره 18، صص80-‏‏116‏
    70. معرفت، محمد هادی، التفسیر الأثری الجامع، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تمهید، 1429 الف. ‏
    71. معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1418ق. ‏
    72. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1429 ب. ‏
    73. معرفت، محمدهادى، ولایت فقیه، قم، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، چاپ سوم، 1377 ه. ش. ‏
    74. مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، 1416ق. ‏
    75. مکی، محمد، موسوعه الشهید الأول، قم، مکتب الإعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه، 1420ق. ‏
    76. مهدوی راد، محمد علی و محمد علی اجری، (1387ش)، «نقش عقل در نقد و فهم حدیث از دیدگاه مفید»، پژوهشهای ‏فلسفی و کلامی، شماره 38، صص 165-168.‏
    77. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1412ق. ‏
    78. نصیری، علی، روش شناسی نقد احادیث، قم، وحی و خرد، 1390. ‏
    79. نفسی، شادی، علامه طباطبایی و حدیث، تهران، دوم، شر کت انتشارات علمی و فرهنگی، 1389.‏
    80. هاشمی شاهرودی، سید محمود، بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس محمد باقر صدر، قم، 1405. ‏
    81. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1392.‏‏